Пређи на садржај 
Bor
o gradu
Bor
Grad Bor je grad u istočnoj Srbiji, u Borskom okrugu, u Timočkoj Krajini. Središte grada je gradsko naselje Bor. Sa svojih 856 km² spada u prostranije gradove u Srbiji. Prema preliminarnim podacima sa poslednjeg popisa 2022. godine na teritoriji grada je živelo 41.280 stanovnika (prema popisu iz 2011. bilo je 48.615 stanovnika). Bor je imao status opštine do 20. juna 2018. godine kada je dobio status grada.
Grad Bor čini 14 naselja od kojih je jedno gradsko (Bor), a 13 ostala. (Šarbanovac, Metovnica, Zlot, Brestovac, Krivelj, Oštrelj, Slatina, Donja, Bela Reka, Bučje, Gornjane, Luka, Topla, Tanda)
Grad Bor se nalazi u Timočkoj Krajini u istočnoj Srbiji i pripada Borskom upravnom okrugu. Na severoistoku prirodnu granicu okruga čini planina Deli Jovan, a na zapadu Kučajske planine i Crni vrh. Severni deo grada pripada geografskoj oblasti Poreč, a južni Crnorečju (Crna reka). Administrativne granice grada Bora su sledeće:
• Na severu - opština Majdanpek
• Na severoistoku - opština Negotin
• Na istoku - grad Zaječar
• Na jugu - opština Boljevac
• Na zapadu - opština Despotovac i Žagubica
Reljef
Reljef grada Bora je brdsko-planinski. Planinski delovi grada se nalaze na zapadu, severozapadu i severoistoku. Na zapadu se nalaze Kučajske planine sa Dubašničkom površi i Crni vrh, a na severu Mali krš, Veliki krš, Goli krš sa Stolom i Deli Jovan. Najviši vrh na teritoriji grada je Velika Tresta (1.284 m) na Kučaju, a najniži deo je dolina Crnog Timoka kod sela Metovnica.
Pored ovih planina mogu se izdvojiti i brojne paleovulkanske kupe Timočkog andezitskog masiva koje je Jovan Cvijić grupisao u tri niza: niz Prvulove čuke, niz Strahinove čuke i niz Tilva Njagre.
Usecanjem reka u predele grada Bora nastale su klisure i kanjoni od kojih je najpoznatiji Lazarev kanjon.
Najvažnije prirodne vrednosti na teritoriji grada su ostaci bogate geološke istorije u vidu brojnih ekskluzivnih kraških pojava i oblika, termomineralnih voda i kraških biogeografskih pojava. Najizrazitiji i najbogatiji kras zastupljen je na istočnom delu Kučaja u geomorfološkim celinama kraške površi Dubašnica, klisure Zlotske reke, Lazarevog kanjona (sa kanjonima Mikuljske reke, Demižloka i Pojenske reke) i planine Malinik, sa brojnim pećinama i jamama, među kojima su najznačajnije Lazareva pećina i Vernjikica, uz Vodenu pećinu, Hajdučicu, Mandinu pećinu, Stojkovu ledenicu i dr. Drugu, disperzovanu grupaciju, predstavljaju kraški oblici Velikog i Malog Krša, Golog Krša sa Stolom, kao i obuhvaćenog dela Deli Jovana, sa manjim pećinama, jamama i drugim kraškim oblicima. Takođe su značajne brojne paleovulkanske kupe, pre svega Tilva Njagra, zatim Tilva Mika, Strahinova i Prvulova čuka i dr. Termomineralne vode zastupljene su u Brestovačkoj banji, a termomineralni izvori nepoznatih karakteristika i izdašnosti javljaju se i u Šarbanovcu. Ukupan živi svet u bližoj okoloni Bora (domet direktnog aerozagađenja i hidrozagađenja od rudnika) gotovo je uništen ili ozbiljno ugrožen i postoje ozbiljni problemi da se on sanira. Sa udaljenjem od basena stanje se poboljšava.
Jedino zaštićeno prirodno dobro na prostoru grada Bora je spomenik prirode „Lazarev kanjon”, na površini od 1.755 ha (od čega 1.176 ha na teritoriji opštine Bor) gde je uspostavljen jednostepeni režim zaštite II stepena.
Od 2022. godine u postupku zaštite je nacionalni park Kučaj-Beljanica koji će se pored opština Despotovac, Žagubica i Boljevac, delom prostirati i na teritoriji grada Bora, tačnije na teritoriji sela Zlot.
Hidrologija
Celokupna teritorija grada pripada slivu Dunava odnosno crnomorskom slivu i bogata je vodom. Najznačajnije reke su Crni Timok sa pritokama Zlotska, Šarbanovačka i Brestovačka reka, zatim Borska, Kriveljska, Ravna reka, Crnajka, Lozovica i Ljubova reka. U kraškim predelima Kučaja javljaju se i reke ponornice.
U podnožju Crnog vrha i Tilva Njagre, 17 kilometara od Bora, nalazi se Borsko jezero, veštačko jezero površine 30 hektara nastalog 1959. pregrađivanjem Brestovačke reke. Glavna namena jezera jeste snabdevanje vodom rudarsko-industrijskih pogona u Boru, ali je danas i veoma značajna turistička destinacija.
Nepokretna kulturna dobra
Na teritoriji grada Bora nalazi se 16 nepokretnih kulturnih dobara od kojih su 11 spomenici kulture, 4 arheološka nalazišta i jedno prostorna kulturno-istorijska celina.
Spomenici kulture
• Konak kneza Miloša u Brestovačkoj banji izgrađen je u periodu 1835—1836 godine i sazidan je u stilu tradicionalne arhitekture prve polovine XIX veka. Knez Miloš Obrenović je povremeno sa porodicom boravio u ovom zdanju jer se konak nalazi u neposrednoj blizini kneževog kupatila tj. hamama. To je zgrada od oko 100 kvadratnih metara, a u njoj je danas smeštena istorijsko-etnološka postavka Muzeja rudarstva i metalurgije. Za spomenik kulture proglašen je 1949. godine.
• Knežev dvorac se nalazi u Brestovačkoj banji i izgrađen je 1856. godine po nalogu kneza Aleksandra Karađorđevića. Dvorac je u osnovi pravougaonog oblika na sprat, izgrađen na jednom brežuljku koji dominira banjom. Zgrada ostavlja solidan i skladan utisak i ukazuje na uticaj gradske arhitekture. Za spomenik kulture proglašen je 1949. godine.
• Amam kneza Miloša Obrenovića najverovatnija datira iz XVIII veka, u arhitektonskom smislu pripada orijentalnom tipu gradnje. Istorijski značaj dobija dolaskom kneza Miloša u Brestovačku banju, kao i novi naziv - Kneževo kupatilo. Hamam je u osnovi kvadratna građevina, a centralnim prostorom dominira bazen izgrađen od kamena u koji je proticala topla i lekovita banjska voda. Za spomenik kulture proglašen je 1949. godine.
• Zgrada Tehničkog fakulteta u Boru nalazi se u ulici Vojske Jugoslavije broj 12. Podignuta je 1928. godine kao Francuska kasina. Zgrada je uspešno graditeljsko ostvarenje sa očuvanim postojećim prostornim karakteristikama, stilski vrednom fasadnom kompozicijom, proporcijama i detaljima, kako spoljnim tako i unutrašnjim. Takođe, reprezentativni je primer francuske arhitekture nastale u Boru između Prvog i Drugog svetskog rata, a koja danas predstavlja jedinstveno kulturno nasleđe u Srbiji i deo je ambijentalne sredine starog dela grada. U njoj se nalazi Tehnički fakultet, čiji je prvobitni naziv bio Rudarsko-metalurški fakultet. Za spomenik kulture proglašen je 1988. godine.
• Zgrada Doma kulture se nalazi u ulici Moše Pijade i predstavlja moderni arhitektonski višespratni objekat u natur betonu i staklu, sa prilazom u dva nivoa. Danas, zgrada Doma kulture u Boru služi za obavljanje muzejske, bibliotečke, vaspitno obrazovne, organizaciono-političke i informativne delatnosti. Za spomenik kulture proglašen je 1988. godine.
• Spomenik srpskim i francuskim vojnicima 1912—1918 obeležava smrt 94 boraca palih u balkanskim ratovima i u Prvom svetskom ratu, među kojima je i 15 Francuza. Podignut je 1928. godine. Spomenik je visok 4 metra. Za spomenik kulture proglašen je 1988. godine.
• Spomenik Petru Radovanoviću, jednom od istaknutih jugoslovenskih revolucionara, nalazi se u širem centru grada, na kružnom toku koji spaja ulice Đorđa Vajferta, Nikole Pašića i Moše Pijade. Otkriven je 1982. godine povodom obeležavanja stogodišnjice od rođenja ovog istaknutog radničkog borca. Spomenik je bronzana statua visine 2,30 metara koja je rad akademskog vajara Nikole Vukosavljevića iz Beograda. Za spomenik kulture proglašen je 1988. godine.
• Spomenik Miklošu Radnotiju se nalazi na platou ispred Doma zdravlja u Boru i postavljen je 8. novembra 2004. godine. Prvobitni spomenik se nalazio kod Borskog jezera, na mestu nekadašnjeg nemačkog logora gde je Radnoti radio četiri meseca i pisao stihove pretočene u knjigu Beležnica. Spomenik je nestao 2001. godine, a kradljivac kao i spomenik do danas nije pronađen. Novi spomenik je dar mađarske vlade. Za spomenik kulture proglašen je 1988.
• Spomen pojate „Partizanski bivak” se nalaze na mestu zvanom Brusovo, kod Prevodskog potoka, 5 kilometara udaljenog od Donje Bele Reke. Objekat pojate je nastao u toku 1936. i 1937. godine sa namerom da bude poljska privredna zgrada za čuvanje stoke, smeštaj poljoprivrednih proizvoda i prenoćište. U blizini se nalazi spomen obeležje Stevanu Đorđeviću, članu SKOJ-a, i Borivoju Coliću, narodnom heroju, koji su poginuli na tom mestu. Spomenik je podignut 1979. godine. Za spomenik kulture proglašene su 1988.
• Poslovna zgrada na Trgu oslobođenja br. 5 u Boru je podignuta pre Drugog svetskog rata, 30-tih godina XX veka. Pripada vrsti građanske arhitekture bez stilskih karakteristika svoga vremena. Na glavnu fasadu objekta 1948. godine postavljena je spomen ploča u bronzi, posvećena prvoj poseti Josipa Broza Tita Boru. Za spomenik kulture proglašena je 1988.
• Crkva Uspenja Presvete Bogorodice u Slatini sagrađena je u prvim godinama šeste decenije XIX veka i predstavlja značajan spomenik našeg graditeljskog i ikopisanog nasleđa. Sagrađena je od blokova tesanog kamenog, peščara. Oltarska apsida je prostrana, a isturene pevnice polukružne. Fasadne površine oživljene su arhitektonskom plastikom koju čine pilastri, rozete, izdužene niše i frizom slepih arkada koji opasuje sve četri fasade. Nad pripratom se uzdiže četvrtasti zvonik sa baroknim kubetom. Ugaone strane kule naglašene su vertikalnim ispustima kod kojih su gornje ivice povezane arkadama. Kula se završava baroknom kupolom pojačanom kapom od metala. Za spomenik kulture proglašena je 1989.
Ahreološka nalazišta
• Lazareva pećina predstavlja veoma značajan arheološki lokalitet. Nalazi se kod sela Zlot i deo je spomenika prirode „Lazarev kanjon”. U njemu su otkrivena tri praistorijska arheološka horizonta, iz bakarnog, gvozdenog i bronzanog doba. Smatra se da tokom bronzanog doba ova pećina imala ulogu lovačke stanice, a u gvozdenom dobu postaje centar metalurgije. Za nepokretno kulturno dobro proglašena je 1948. godine.
• Lokalitet Trnjana nalazi se na padini severno od Brestovačke banje, na teritoriji sela Brestovac. Na lokalitetu je otkriveno praistorijsko naselje metalurga sa nekropolom iz bronzanog doba oko 1200-1000 godine p.n.e. Metaluršku delatnost stanovnika ovog naselja potvrđuju i nalazi šljake u većim količinama, neobičnih keramičkih sudova, kameni tučkovi i žrvnjevi. Šljaka se nalazi u svim do sada otkrivenim objektima. Uz samo naselje otkrivena je i nekropola sa spaljenim pokojnicima, čije su urne postavljene u kružne kamene konstrukcije. Do sada je otkrivena površina sa 29 urni, odnosno konstrukcija. Ovaj lokalitet je jedan od retkih nalazišta naselja stanovnika iz kasne bronze, čija je delatnost vezana za topljenje i preradu metala. Za nepokretno kulturno dobro proglašen je 1988. godine.
• Praistorijsko naselje Kučajna je višeslojno praistorijsko naselje pozicionirano na jugozapadnoj periferiji Bora, na padini okrenutoj ka istoku, iznad ušća Kučajskog i Martinovog potoka. Površina lokaliteta je oko 0,38 hektara. Zaštitnim arheološkim istraživanjima otkriveno je višeslojno naselje iz starijeg neolita (7–6 milenijum p.n.e.), sa ostacima stambene arhitekture, zatim iz starijeg eneolita (4. milenijum p.n. ere) kao i iz bronzanog doba, odnosno prelaznog perioda iz bronzanog u gvozdeno doba (2. milenijum p.n. ere). Za nepokretno kulturno dobro proglašeno je 1988. godine.
• Lokalitet Kmpije – Velike livade se nalazi se na jugoistočnoj periferiji Bora, na prostoru naselja Petar Kočić, koje je poznato pod starim nazivom Kmpije. Na lokalitetu su otkriveni ostaci naselja, delovi kuća sa velikom količinom pokretnih nalaza (keramičke posude, predmeti od bakra, kameno oruđe, figurine od pečene zemlje). Naselje je datovano u period eneolita, a pripada kulturnim grupama Bubanj-Salkuca-Krivodol i Kocofeni. Otkriveni su i nalazi koji ukazuju na kontinuiranu metaluršku aktivnost. Za nepokretno kulturno dobro proglašen je 2012. godine.
Prostorno-kulturne istorijske celine
• Uže područje Brestovačke Banje proglašeno 1991. godine je za prostorno-kulturno istorijsku celinu sa spomenicima kulture sa istorijskim i arhitektonskim vrednostima kao i prirodnim karakteritikama same banje. Celina obuhvata središnji deo Brestovačke Banje koja zahvata: lekovite izvore (izvorska voda koja i danas leči bolesti očiju, želuca i nervnog sistema), stara „Kupatila”, Konak kneza Miloša, Turski hamam, Knežev dvorac, vilu „Toplica”, konak „Izletnik” i vilu „Toplica II”.
Verski objekti
Većina stanovnika grada Bora su pravoslavne veroispovesti te su najčešći tip verskih objekata pravoslavne crkve. Teritorija grada Bora pripada Arhijerejskom namesništvu borsko-porečkom Timočke eparhije Srpske pravoslavne crkve. Pored srpskih pravolsavnih crkava, Bor ima katoličku crkvu, džamiju, rumunske pravoslavne crkve itd.
Grad Bor je prepun turističkih potencijala koji nisu iskorišćeni na najbolji način. 2018. godine grad Bor je posetilo 14.048 turista, od toga 10.779 domaćih (76,73%) i 3.249 stranih (23,13%).
Najznačajnije turističke atrakcije u okolini Bora su: Borsko jezero, Brestovačka banja, planina Stol, kompleks Zlotskih pećina (za turističke posete uređene Lazareva pećina i Vernjikica), Lazarev kanjon i skijalište Crni vrh.
U samom gradu Boru najznačajnije atrakcije su: zoološki vrt, Muzej rudarstva i metalurgije Bor i površinski kop Bor.
izvor:
