Jagodina

Jagodina

Jagodina je grad i administrativni centar Pomoravskog okruga u centralnoj Srbiji. Smešten je na obali reke Belice, u geografskom regionu Šumadije. Sam grad ima 43.311 stanovnika, dok njegovo administrativno područje broji 76.712 stanovnika.

Ime
Za 6 vekova grad je imao tri imena: Jagodna, Jagodina i Svetozarevo. Prvi pisani spomenik datira od 15. jula 1399. godine. To je razrešnica računa kneginje Milice, tada već monahinje Evgenije, i njenih sinova Stefana i Vuka izdata dubrovačkom trgovcu Živulinu Stanišiću u Jagodnoj, tj. u Jagodini.
Dana 22. septembra 1946. godine, odlukom opštine, Jagodina dobija ime Svetozarevo po socijalisti Svetozaru Markoviću.
Romantičari, maštari, pominju krčmaricu Jagodu, sa dvorima i hanom na Crvenom bregu iznad groblja, u čijem je podnožju raslo selo, nazvano po njoj Jagodina. Krčmarica Jagoda je, kazuju njeni poštovaoci, po suncu služila goste a pod sjajem meseca, sa 40 razbojnika, napadala i pljačkala bogate karavane kraj Carigradskog druma. Trajalo bi to do u beskraj, da i legenda nema kraj, pa se veli da je u jednoj pljački srela mladića, pred čijom je lepotom zadrhtala njena razbojnička ruka. Iznevereni prijatelji su je pustili da ga povede u svoje dvore, ali joj izdaju nikada nisu oprostili. Jedne noći nestao je u plamenu Jagodin han, nad čijim se zgarištem, u mrklim noćima, godinama čulo njeno jezivo kikotanje. Stariji pamte da je kraj groblja postojao komad neobrađenog zemljišta, koji se do skoro nazivao opštinska utrina, a nekad davno Jagodina livada.
U vreme Turaka, od seoceta u podnožju Crvenog brega (Rusko groblje), izrašće njihovo naselje, koje će nazvati Jagodina palanka, pa otuda docnije i ime Jagodina.
Legenda po kojoj su Jagodinci dobili nadimak ćurani je da je voz udario ćurku u Jagodini, creva joj ispala u Ćupriji, a džigerica u Paraćinu.

Jagodina se nalazi na reci Belici u srednjem Pomoravlju, pod kojim, u užem smislu, treba podrazumevati Paraćinsko-jagodinsku kotlinu, odnosno uzan ravničarski pojas sa obe strane toka Velike Morave — od Stalaćke klisure na jugu do Bagrdanskog tesnaca na severu, na kome se razvijaju Paraćin, Ćuprija i Jagodina kao važniji regionalni centri i sedišta istoimenih opština. Gornjevelikomoravska kotlina u kojoj je smeštena Jagodina pruža se meridijanski između Stalaćke i Bagrdanske klisure. Dugačka je 45 km, široka oko 28 km, duboka oko 650m a površine je oko 600 km².
Jagodinsko polje je deo šire oblasti sa čestim i snažnim trusnim udarima te se kao deo Pomoravlja, pored Podrinja i Vranjske kotline, ubraja u najugroženije oblasti. Prema dosadašnjim pojavama trusni udari stižu u Jagodinsko polje iz istočne i zapadne zone koje korito Velike Morave grubo odvaja. Sudeći po jednom od najznačajnijih zemljotresa velike jačine 1910. godine, epicentar istočne zone leži u Resavi.
Pobrđe oko grada čine ogranci okolnih masiva kao i terase nastale povlačenjem Panonskog jezera, a usečene koritima pritočnih reka. U reljefu ovog kraja, sem ovog dela koji bi izdvojili kao središnji i ravničarski u srednjem toku Velike Morave i donjih tokova njenih pritoka, možemo izdvojiti još dve predeone celine. To su istočni planinski predeo koji pripada Karpatsko-balkanskim planinama i zapadni predeo koji pripada Rodopskim planinama. Ovu celinu, zapadno od Velike Morave, čine niske planine Juhor (773m), Crni Vrh (707m) i ogranci Gledićkih planina. Između njih je Levački basen.
Jagodinska opština prostire se na 470 km², obuhvata 54 naselja i graniči se sa osam opština. Severno se graniči sa opštinom Svilajnac, severoistočno opštinom Despotovac, severozapadno opštinom Batočina. Na istoku i jugoistoku graniči se sa opštinama Paraćin i Ćuprija, na zapadu gradskom opštinom Pivara Grada Kragujevca jugozapadno opštinom Rekovac i južno sa opštinom Varvarin Jagodina leži na 43° 59' severne geografske širine i na 24° 14' istočne geografske dužine, na prosečnoj nadmorskoj visini od 116 m a najviša kota je Đurđevo brdo na 213 m.
Kroz Jagodinu prolazi elektrificirana železnička pruga duplog koloseka kojom se srednja Evropa povezuju sa južnom Evropom i Azijom, a tik pored nje je međunarodni auto-put E-75.

Praistorija
Prve ljudske zajednice pojavile su se pre 35.000 godina, u toku starijeg kameno doba. U krečnjačkom delu, istočno do Jagodine, iako je poznato stotinak pećina, do sada nisu pronađeni tragovi čovekovog boravka, a sa zapadnog dela potiču neproučene fosilne kosti čovekove lobanje iz Jošine pećine kraj manastir Jošanica. Jedino pouzdano stanište otkriveno je pod Jerininim brdom kod Batočine, uz obod opštine Jagodina, u kome su nađeni jedan ljudski zub, koštane i kremene alatke i kosti davno izumrlih životinja. Iz srednjeg kamenog doba, od 8.000 do 6.000 godina pre nove ere nije poznato ni jedno naselje.
Iz doba mlađeg kamenog doba poznato je stotinak sela u okolini Jagodine. Ležala su na osunčanim padinama, kraj reka i u zaklonima od vetra. U njima se živelo u poluzemunicama, a kasnije u kućama. Na više mesta nađena je ugljenisana pšenica, a među životinjskim kostima primerci pripitomljenog govečeta, svinje, ovce i psa. Najvrednije ostatke čine alatke, zemljano posuđe sa bogatim dekorom i figurine od pečene zemlje u obliku žene i, ređe, muškarca.
U Laništu, na obodu sela, pronađeni su dokazi o postojanju ljudskih naselja iz vremena Tribala, na prelazu iz gvozdenog u bronzano doba.
Antičko doba
U poslednjem milenijumu stare ere, Velika Morava je postala granična zona u kojoj su se sretali kulturni uticaji Grka sa juga, Tračana sa istoka i Ilira sa zapada Balkana. Etno-kulturna mešanja doprinela su da se u gvozdenom dobu razvije kultura regionalizovanih odlika na koju su preovlađujuće uticala ilirska plemena. Pred kraj ovog razdoblja pojavili su se Kelti u okviru osvajačkog pohoda prema grčkom svetilištu u Delfima (napravili su utvrđenje na vrhu Juhora), a na prelazu iz stare u novu eru Dačani, prastanovnici današnje Rumunije. Preko njih u ove krajeve stižu upotreba novca, veština u izradi grnčarije sa vitlom, mnoge nove alatke, kao i druge visokocivilizacijske tekovine. Njihova naselja sreću se mahom u Moravskoj kotlini. Na prelazu iz stare u novu eru, Pomoravlje je stupilo u neposredni dodir sa antičkim narodima - Grcima i Rimljanima.
Dodiri sa Grcima odvijali su se preko trgovine kojom su se bavili putujući trgovci koji su trampili skupocene grčke zanatske proizvode za domaće sirovine. U prilog tim vezama svedoče i novčići grčkih kolonija nađenih u nekim selima u neposrednoj blizini Jagodine.
Rimljani su se pojavili kao osvajači, privučeni prirodnim bogatstvima ovih krajeva, nadirući preko Balkanskog poluostrva iz više pravaca. Pod rimskom upravom domaća plemena su se prvi put našla u jedinstvenoj državi koja je snagom oružja nametala svoju upravu, jezik, pismo i druge oblike materijalne i duhovne kulture. Najveći građevinski poduhvat predstavljao je put duž desne obale Morave, kraj kojeg su nikle stanice za razmenu konja i konačenje putnika ili utvrđenja sa posadama, te su tada postala i prva naselja u blizini Jagodine. U isto vreme, duž poprečnih saobraćajnica podignute su mnoge tvrđave, poput Petrusa kod Paraćina i niz drugih poznatih kao Jerinin grad i Belica kod Jagodine.
Srednji vek
Rimsko carstvo se 395. raspalo se na Zapadno i Istočno rimsko carstvo (Vizantiju). U toj podeli Pomoravlje je pripalo Vizantiji. Tokom seobe naroda od 3. do 7. veka, Pomoravlje su pustošila, palila i pljačkala varvarska plemena, naročito Goti, Huni, Avari i Sloveni. Slovenska naselja iz ovog perioda evidentirana su na više od dvadesetak mesta.
Nakon uspešno okončanog rata protiv Vizantije 1183. godine, veliki župan Stefan Nemanja je izbio sa vojskom do Save i Dunava, omogućujući brojnim porodicama da se iz prenaseljenih krajeva stare Raške i Zete prebace u osvojene oblasti. Simboličnu granicu prema istoku, odnosno prema osvajačkim interesima Ugara, Bugara i nešto stalnijih od strane Vizantije predstavljala je Velika Morava, pa duž njene leve obale niču feudalni posedi, kao neka vrsta isturenih krajišnika.
Tokom svog ratovanja protiv Vizantije veliki župan Stefan Nemanja stavio je pod svoju vlast župe Belica, Levač i Lepenica. Na ovom delu se javlja župa Belica koja se u pisanim izvorima sreće kao jedna od osvojenih oblasti u ratu 1183. godine, čije se sedište iz prvih dana izgleda nalazilo na Jagodinskom polju. Prema podacima iz literature, vlastelinsko utvrđenje se nalazilo na Đurđevom brdu, zajedno sa nekropolom, sudeći po povremenom nalaženju skeletnih delova i keramičkih fragmenata. Utvrđenje je niklo zahvaljujući strateškim vrednostima mesta i građevinskom materijalu srušenog rimskog kaštela, dok je kasnije i samo poslužilo da Turci lako dođu do materijala za svoje objekte.
Civilno naselje je zasnovano sa jedne i druge strane Belice, silazeći nizvodno, u potrazi za boljim zemljištem. Seoce zasnovano na ovom mestu imalo je i manji trg, sa crkvom i nekropolom koja se, sudeći po pisanim podacima i arheološkom materijalu, nalazila na mestu gde je sada tzv. Stara opština u širem centru Jagodine (danas dopisništvo Radio-televizije Srbije). O imenu ovdašnjeg vlastelina i župana Belice takođe se malo zna. U narodnim pesmama se pominje jagodinski vojvoda Jakša, čiji su sinovi, Petar i Marko, istorijske ličnosti, jer se često pominju u bojevima s Turcima početkom 15. veka, ali već kao izbeglice u Ugarskoj.
Poljoprivredom se bavio najveći deo stanovništva Jagodine i okoline. Gajene su sve vrste žitarica koje su bile poznate u srednjovekovnoj Srbiji (pšenica, ječam, proso, ovas). Poznato je bilo i šareničko vino. To vino je nazvano po brdu Šareniku više sela Lozovika udaljenog 15-20 km od Jagodine. Gajen je lan u okolini Jagodine, o tome govori toponimija (selo Lanište). Gajila se i svilena buba, tradicija gajena zadržala se u Belici do 20. veka. Proizvodio se i med.
Prvi sačuvani pisani dokument u kome se spominje ime Jagodine-Jagodna (Jagodina po legendama od biljke jagode ili po devojci Jagodi), predstavlja razrešnica koju je dvorska kancelarija despota Stefana Lazaravića dala Dubrovčaninu Živulinu Stanišiću kada mu je prestala carinska služba u Srbiji. Razrešnica mu je napisana 15. jula 1399. godine u Jagodini. Ovaj dokument svedoči da je na mestu današnje Jagodine postojalo, za to vreme razvijeno naseljeno mesto. Sama činjenica da je mogla da primi državne službe govori da je Jagodina tada imala veći značaj od običnog naselja pored glavnog puta.
U Jagodini je izdat na velikom državnom saboru još jedan dokument despota Stefana Lazarevića 1411. godine, pa je izvesno da je Stefan tada prolazio i zadržavao se na putu prema Manasiji koju je gradio na desnoj obali Resave. Osmanlije osvajaju manastir Manasiju 10. maja 1458. godine, Jagodina ubrzo posle toga pada pod tuđinsku vlast.
Turska vladavina
Uvođenjem turske uprave u pokorenoj Srbiji, tokom XV i 16. veka, počela su da niču njihova naselja, poznata kao palanke. One su obično, imale oštro izdvojen islamski kompleks, sa utvrđenjem i džamijom u središtu, dok je raja živela na periferiji ili na seoskim spahilucima.
Turci tokom 15. i 16. veka na temeljima srušenog srpskog srednjovekovnog seoceta Jagodine, podižu svoju palanku, koju strani putnici u dnevnicima nazivaju Jadunum, Eperis ili Jasince, sve dok se 1568. godine, sudeći po do sada poznatim izvorima nije ustalilo ime Jagodina. Po Defteru Smederevskog sandžaka iz 1476. godine selo Jagodina ima 101 kuću i 4 udovice i bila je u okviru timara Miloša Belmuževića. Prihod je iznosio 8.533 akče. Sledećim popisom iz 1516. godine vidi se pad stanovnika. Jagodina tada ima 98 kuća raje, 26 neoženjenih i 2 udovice. Jagodina sredinom 16. veka postaje timar Derviš-beg Jahjapašića. Gradi se velika džamija 1555. godine (na prostoru preko puta starog Juhora). Nešto kasnije sagrađena je i druga džamija (oko prostora današnjeg Suda). Jagodina je imala i 2 karavan-saraja i amam (javno kupatilo). U Jagodini je po zapovesti Derviš-bega, neki nemački sajdžija izgradio i sahat-kulu, što je u ono vreme bila retkost i u Turskoj. 1553-1557 putnici je nazivaju lepom palankom sa 4 karavan saraja i 2 džamije. U njoj je živelo više spahija i turskih vojnika, a manje Srba hrišćana. Imala je i tursku školu. Cela dolina Morave je tada bila pod šumom. Carigradskim drumom put od Jagodine do Beograda trajao je 4 dana.
Putnici koji su ovuda prolazili ostavili su prve zapise o naselju tek u XVI veku. Od svih sačuvanih zapisa najinteresantnije su beleške pečujskog biskupa Antuna Vrančića, koji je ovuda prošao u dva maha. Prema prvom dnevniku iz 1553. ovaj znameniti putnik daje podatke o Jagodni, dok u drugom, iz 1568. godine, pisari iz njegove svite navode da se mesto zove Jagodina. Prema do sada poznatim izvorima ova godina ima značajnu kalendarsku vrednost za grad, jer iz nje potiče njegovo drugo ime.
U drugim prilikama putnici će beležiti čas jedno, čas drugo ime, što je zavisilo od njihove narodnosti i jezičke snage da osete njegovu pravu zvučnost. Ne može se, međutim, prenebregnuti moć tradicije, prema kojoj mnogi Levčani i danas najradije kažu „da sredom idu na pijacu u Jagodnu“, iako ih od vremena, dok se ovo ime koristilo, dele vekovi.
Jagodina se kao tursko naselje u početku sporo razvijalo. Sa statusom palanke pominje se 1620. godine, kao manja stanica na Carigradskom drumu. Godine 1660, putopisac Evlija Čelebija navodi da varoš ima 1500 kuća i da celokupno življe čine islamizovani hrišćani. Sredinom 17. veka Jagodina dobija i bezistan.
Posle austrijsko-turskog rata 1716—1718. Jagodina postaje sedište Jagodinskog distrikta. Prema austrijskom popisu iz 1721. Jagodina je imala 162 porodice. Posle novog austrijsko-turskog rata 1737—1739. Srbija se vraća pod osmansku vlast.
Borbe protiv Turaka
Sa Kočinom krajinom od 1788. do 1791. godine počinju oslobodilački ratovi srpskog naroda protiv Turaka, a okončavaju se Prvim i Drugim srpskim ustankom od 1804. do 1815. godine. Nakon početka austro-turskog rata 9. februara 1788. godine, kapetan Koča Anđelković je potukao turskog deftedara u bagrdanskom tesnacu 14. marta 1788. godine ali nije uspeo da oslobodi Jagodinu zajedno sa 1.500 svojih boraca tokom napada 17. marta iste godine. U oktobru 1789. godine komandant srpskog frajkora Mihailo Mihaljević oslobodio je Jagodinu. Jula 1790. turski zapovednik Hadži Bišćo zauzeo je Jagodinu sa 700 vojnika. Posle Svištovskog mira 1791. turska vlast je gledala da smiri raju i da protera janičare iz Beogradskog pašaluka. To je izazvalo pokret janičara protiv beogradskog vezira Hadži Mustafa-paše. U bici kod Jagodine 10. juna 1795. godine snage beogradskog vezira Hadži Mustafa-paše pretrpele su poraz od janičara proteranih iz Beogradskog pašaluka i njihovog saveznika Pazvan-oglua. Na sastanku kod beogradskog vezira Hadži Mustafa-paše 1796. bili su i knezovi jagodinske nahije Ilija, Nikola i Milija. Novembra 1799. beogradski vezir Hadži Mustafa-paša odredio je Abdagu za jagodinskog muselima. Privremeni zapovednik Jagodine 1802. godine bio je Mahmud-aga koga je zbacio Kučuk Alija jer se dokopao tog mesta bez dozvole dahija. Dahije su 1802. godine postavile Abd-agu koji je bio muselim jagodinski do početka Prvog srpskog ustanka 1804. godine.
U ustaničkim bitkama koje su vođene za i oko Jagodine, naselje je paljeno i rušeno u više mahova. Prema zapisima savremenika, najtežu katastrofu mesto je doživelo 1813. godine u toku turske odmazde, kada je izgorelo „da se parče drveta nije moglo naći“.
Dve najvažnije bitke na samom početku Prvog srpskog ustanka odigrale su se u okolini Jagodine. U bici kod Kolara, početkom avgusta 1793. godine, posebna narodna vojska pod komandom Stanka Arambašića sprečila janjičare i odmetnutog Osmana Pazvan-oglua da stavi i Beogradski pašaluk pod svoju upravu. A drugi put, početkom marta 1804. godine u Jagodini se utvrdio jedan od Beogradskih dahija, Alija Đevrlić, kome je Pazvan-oglu poslao Aliju iz Gusinja sa 1.600 Arnauta i krdžalija da pomognu u suzbijanju pobune. Međutim već početkom aprila, posle drugog napada ustanika, Kučuk-Alija beži iz Jagodine prema Beogradu.
U toku Prvog srpskog ustanka, Jagodina je delimično popaljena. Za vreme borbi povremeno se raseljavalo varoško stanovništvo. Najviše su stradali stanovnici srpske mahale, prilikom odmazde 1813. godine. Iste godine srpske starešine su izradile ratni plan protiv Turaka.
Po sklapanju mira 1815. godine, Jagodina je do Hatišerifa 1830. godine nahija sa kneževinama Levač i Temnić i sa 140 sela. Posle Hatišerifa 1833. godine u Jagodini je sedište Rasinskog serdarstva u koje ulaze Rasina, Temnić, Levač i Belica. To je doprinelo razvoju naselja sa zgradama Načelstva i Magistrata. Sa izgradnjom železnice 1884. godine i podizanjem nove crkve 1901. godine, centar se premešta na sadašnje mesto.
Posle Drugog srpskog ustanka, Jagodina se demografski menja, pošto se tursko stanovništvo iseljava i tako smanjuje broj gradskih žitelja. No i pored toga, Jagodina se privredno stabilizuje i postepeno razvija kao pogranična varoš (do 1833) tadašnje Miloševe Srbije. Zahvaljujući tome postaje zanatsko-trgovački centar Jagodinske nahije.
Na prvom popisu 1818. godine, Jagodina je imala 276 domova sa 494 haračkih glava. Poslednja turska porodica iselila se 1832. godine. Već 1837. godine Jagodina je imala 5.220 žitelja, dok je cela Srbija imala 41.374 varoških stanovnika. 1866. u Jagodini je živelo 4.429 stanovnika koji su se bavili poljoprivredom, trgovinom i zanatstvom. 1876. godine bilo je 91,88% zemljoradnika. Nekoliko epidemija kuge i neki drugi razlozi izazvali su zastoj, pa je 1900. godine imala 4.765, a 1931. godine 6.950 stanovnika.
Brži razvoj Jagodine u 19. veku, naročito pedesetih godina karakterišu osnivanje prvog industrijskog objekta u Srbiji - fabrike stakla, kao i početak rada pivare. Početak 20. veka Jagodina je dočekala sa brojnim industrijskim preduzećima, zanatskim i trgovinskim radnjama. Posle Prvog svetskog rata nastavlja se dalji razvoj Jagodine u važni privredni i kulturni centar Srbije.
Prvi svetski rat i međuratni period
Vojni obveznici iz Jagodine i okoline uglavnom su bili raspoređeni u sastav 15. puka Timočke divizije (Stevan Sinđelić). U Jagodini je mobilisano 773 obveznika a u Jagodinskom srezu ukupno je mobilisano 5895 vojnih obveznika. Ovaj puk je učestvovao u bici na Ceru, Čevrntiji i Kolubarskoj bici na položaju Vrapčevo brdo. Posle nove ofanzive iz oktobra 1915. godine, borbe se vode u Bagrdanskom tesnacu koji brane Šumadijska divizija, trupe odbrane Beograda i delovi Timočke divizije.
U Jagodini je formirana već u septembru rezervna vojna bolnica u zgradi Učiteljske škole.
Jagodina je bombardovana 18. oktobra 1915. (po starom kalendaru) od strane nemačkog aviona, poginulo je 7 osoba. Da bi sprečili nadiranje neprijatelja dignut je u vazduh most preko Belice. Međutim, 12. puk austrougarske vojske je ušao u grad.
Jagodinski srez je od 1. aprila 1916. pripao kruševačkoj okružnoj komandi austrougarske okupacione komande. Tada je u formirana komanda sreza (Berzik comanda), zgrada komande nalazila se u kući Taušanovića (danas Narodna biblioteka). Neprijatelj je sprovodio torturu i vešao nedužne ljude. Spomen na dinastiju Karađorđević je brisan a imena ulica su menjana.
Jagodina je oslobođena 25. oktobra 1918. godine i tom prilikom je na ulazu u poginuo podnarednik Ljubomir Mitrović, poznatiji kao podnarednik Ljuba. Danas jedna ulica nosi njegovo ime.
U spomen borcima iz Prvog svetskog rata podignuta su tri spomenika:
• u porti Stare crkve, otkriven 27. maja 1927. godine
• krajputaš u ulici Jovanče Micića, posvećen Živojinu Gligorijeviću
• velelepni spomenik u centru grada podignut prilozima građana u periodu 1921—1931. godine.
U međuratnom periodu polako je iščezavala stara čaršija, u Levačkoj ulici, a zidane su nove zgrade i ulice. Zanatlijski dom je završen 1936, a u to vreme je podignut i Sokolski dom. Pilotska škola je osnovana 1939. Mesto je bilo smatrano prosperitetnim, zahvaljujući "naglom podizanju industrije" (npr. fabrika kapa i šešira "Resava"), čaršija "nije zamrla i učmala kao u ostalim srbijanskim palankama", Pomoravci su je zvali "malim Parizom".
Drugi svetski rat
Sa početkom Aprilskog rata prema Beogradu napreduje nemačka Prva oklopna grupa iz pravca Bugarske. Njena prethodnica bila je 10. oklopna divizija, koja se 10. aprila našla pred Jagodinom. Braneći grad poginuo je 21 vojnik, 19 građana Jagodine i 4 građana okolnih mesta.
Belički srez došao je pod komandu Feldkomandature u Nišu i Krajskomande u Kruševcu. U Jagodini se nalazila mesna komanda (Ortskomanda). Dana 31. decembar 1941. godine Srbija je podeljena na 14 okruga. Jagodina je postala sedište Okruga moravskog 22. januara 1942. godine. Žandarmi su ostali na svojim mestima a nakon osnivanja vlade generala Milana Nedića pojavljuju se vojne formacije. U Jagodini biva stacioniran Drugi odred oružane sile. Dobrovoljci Dimitrija Ljotića dolaze u Jagodinu tokom oktobra i novembra. Četnici Draže Mihailovića formiraju Jagodinski četnički odred dok partizani formiraju Beličku četu 23. jula 1941. godine. Pored snaga Vlade Milana Nedića i nemačkih okupacionih trupa u Jagodinu januara 1942. godine pristiže i bugarski bataljon sa zadatkom da štiti prugu od Gilja do Laništa.
Pre Drugog svetskog rata severoistočno od Jagodine nalazio se aerodrom „Jošje”. Tu je delovao mesni odbor Kraljevskog jugoslovenskog aerokluba Naša krila. Posle Aprilskog rata Nemci su tu imali svoje avione. U noći između 18. i 19. jula 1941. godine po direktivi OK KPJ u Jagodini formirana je diverzantska grupa od 9 ljudi čiji je zadatak bio da zapale hangar i avione. Grupa je bila sastavljena od komunista i simpatizera NOP-a. Činili su je: Rade Solunac, sekretar MK KPJ u Jagodini, Ljuba Antić, Živorad Milojević, Dragan Đorđević, Milorad Stamatović Raca, Radomir Đorđević, Kosta Popović, Ljubiša Krstić Čekrk i Dragomir Radosavljević Ždrpa. Diverzija je uspela i tom prilikom su zapaljena 4 aviona i hangar.
Godine 1944. četnici su napravili masakr u kome su u Jagodini ubijene 24 osobe.
Nemačka 7 SS divizija „Princ Eugen“ branila je prugu odstupnicu nemačkim trupama iz Grčke na liniji Stalać - Lapovo. Posebno su bili utvrđeni na visovima oko Jagodine i Paraćina. Nasuprot njih bile su jedinice Crvene armije (pod komandom maršala Tolbuhina) i jedinice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Te jedinice su napredovale iz istočne Srbije preko Kučaja.
12—13. oktobra Nemci napuštaju Paraćin bez borbe, dok su od 11—13. oktobra vođene su borbe za Ćupriju koja je oslobođena 13. oktobra. Nemci su srušili pešački most, a pokušali su da sruše i železnički, ali je neko presekao kablove i na taj način sprečio rušenje. Glavni i najduži okršaji za definitivno oslobađanje Pomoravlja vođeni su oko Jagodine. Nemci su se ovde ogorčeno branili nedelju dana. Prva linija fronta je najpre bila Morava, a zatim su se Nemci povukli na bedeme železničke pruge. Tu su se borbe između reke i pruge vodile često i prsa u prsa, a sama železnička stanice je više puta prelazila iz ruke u ruku. Nemci su imali osmatračnice na crkvenom zvoniku i na silosu, pa su imali pregled situacije, što im je pomoglo da efikasnije koriste artiljeriju i time da se duže održe. Tek po početku dejstvovanja sovjetskih „kaćuša“ Nemci su napustili grad. To se desilo u noći između 16. i 17. oktobra. Za sobom su minirali sve mostove, pa i most na Belici. Istog dana oslobođen je i Rekovac i deo Levča.
Dana 22. septembra 1946. na mestu starog spomenika podignut je novi spomenik Svetozaru Markoviću, a grad je tog dana dobio naziv Svetozarevo.
Svetozarevo, pa od 1992. godine ponovo Jagodina, je izraslo u moderan privredni, kulturni i administrativni centar Pomoravskog okruga.
Događaji
• 1411. Održan državni sabor u Jagodini i tom prilikom je izdata hrisovulja manastiru Hilandaru od strane despota Stefana Lazarevića
• 1553. Car Svetog rimskog carstva Karlo V na proputovanju za Istanbul svratio je u Jagodinu
• 1737. Proklamacija o ratu protiv Turaka
• 1808. godine otvorena je prva osnovna škola u Jagodini.
• 1814. Hadži Prodanova buna
• 1837. Kuga u Jagodini
• 1846. godine otvorena je fabrika stakla „Avramovac“, na reci Belici ispod Crnog vrha. Osnivač i vlasnik je Avram Petronijević. To je prva fabrika stakla u Srbiji (Paraćin 1907, Pančevo 1930).
• 1884. Prva Železnica u Srbiji stiže u Jagodinu
• 1885. Branislav Nušić kao regrut boravi u Jagodini gde je u kafani Dardaneli dobio ideju za lik Jovanče Micića, praveći ga po ugledu na kafedžiju Jovanču Simića

Pomoravlje je relativno bogato spomenicima srednjovekovne kulture, jer je to bila pozornica raznih istorijskih zbivanja. U trećoj četvrtini 13. veka, pod udarcima Turaka, ekonomski, politički i kulturni centar pomera se na sever u oblasti Zapadne i Velike Morave. Udaljeni od izvornih oblasti Raške i makedonske škole, odnosno srpsko-vizantijske škole, moravski neimari stvaraju nove arhitektonske kombinacije u kojima koriste tekovine svojih prethodnika, ali ih u isto vreme osvežavaju novim elementima istočnjačkog porekla. Tako nastaje nova arhitektonska škola pod imenom moravska škola. U neposrednoj blizini Jagodine nalaze se značajni spomenici ove škole-manastiri Ravanica, Manasija, Kalenić, Jošanica i u ruševinama Sićevac. Ostali manje poznati manastiri su Tomić, Jaković i Ivkovački.
U Jagodini se nalazio i konak hajduk Veljka Petrovića sa početka 19. veka koji je srušen 1999. godine posle poplave. U gradu se nalaze još tri crkve.
Ovde se nalazi Kulturni centar „Svetozar Marković” Jagodina.
Kulturno-istorijsko nasleđe Jagodine od početka 19. veka do Drugog svetskog rata opisano je u knjizi „Naš zavičaj”.
Manifestacije
• Dani komedije
• Muzička jesen (Jagodina)
• Susreti sela
• DOPS festival
• Oktobarski salon naivaca
Žitelji Jagodine, pored manifestacija u lokalnom okruženju učestvuju i u drugim sredinama. To je "Festival pozorišnih praizvedbi" u Paraćinu, Sabor „Prođoh Levač, prođoh Šumadiju” u manastiru Kalenić, "Dani srpskog kulturnog preobraženja" u manastiru Manasija.
Slikarstvo
U Jagodini, živeo je i radio veliki srpski književnik, pesnik i slikar, boem i buntovnik Đura Jakšić. On je tada predavao u jagodinskoj realki crtanje, ali od njegovih dela iz tog vremena u gradu nije ništa sačuvano. Posle boravka Đure Jakšića, likovni život dugo ne beleži neki značajniji uspeh.
Još jedan od značajnijih slikara je i Nikola Milojević koji je bio poznati portretista, predstavnik akademskog realizma 19. veka.
Najznačajnija dela naivne umetnosti čuvaju se u jedinstvenom Muzeju naivne umetnosti.
Muzika
Bogato muzičko i narodno stvaralaštvo ovoga kraja oduvek je privlačilo kompozitore i bilo izazov. Mokranjac je, na primer, poznatu pesmu „Maro Resavkinjo“ bez ikakvih melodijskih izmena uneo u svoju drugu rukovet. Iz obilja muzičkog folklora ovoga kraja spomenimo pesmu „Oj Moravo“, koja je stvorena u ovom kraju ali je kao biser narodnog stvaralaštva postala svojina svih naših naroda, i kolo „Moravac“.
Poznatiji kompozitori i muzički pregaoci koji su radili u Jagodini:
• Vladimir Đorđević - profesor muzike u Učiteljskoj školi s početka ovog veka.
• Milenko Paunović - takođe profesor muzike u Učiteljskoj školi tvorac dela „Prva jugoslovenska simfonija“ koje je prvi put izvedeno u Ljubljani 1924.
• Uglješa Smiljanić - profesor muzike u Učiteljskoj školi došao je iz Sarajeva između dva rata.
• Veljko Komarek - koji posebno bio zaslužan za formiranje muzičke škole 1952. godine.
• Gustav Brili - prvi direktor muzičke škole (150—180 učenika godišnje)
Poznati jagodinski pop-rok muzičari:
• Ivan Maksimović, gitarista
• Petar Maksimović, basista
• Zoran Marjanović - Čeda, bubnjar
• Nenad Gajin - Coce, gitarista
• Nenad i Peca Stefanović, gitaristi
Poznati jagodinski violinisti:
• Petar Maksimović - redovni profesor violine na bečkom Konzervatorijumu i jedini rom koji danas svira u Bečkoj filharmoniji
Pozorište
• Narodno pozorište Jagodina
• Amatersko pozorište Jagodina
• Dečje pozorište „Stanislavski“ Jagodina
• Veliki teatar
Muzeji
• Zavičajni muzej Jagodina
• Muzej naive Jagodina
• Muzej voštanih figura Jagodina
Ostalo kulturno nasleđe
• Narodna biblioteka „Radislav Nikčević“
• Spomenici u Pomoravlju
• Arheološka nalazišta u opštini Jagodina
Verski objekti
Prvu bogomolju, poznatu među Jagodincima kao Stara Crkva, Sv. Arhangela Mihajla, podigao je 1818. godine knez Miloš, na levoj obali Belice, dok je 1899. osvećena crkva Svetog Petra i Pavla, poznatija kao Nova crkva, podignuta od priloga građana, na desnoj obali. Trenutno su u izgradnji dve crkve u gradu. Jedna u blizini Aračlijskog potoka i Akva parka, posvećena Sv. Petki, a druga na Strelištu ispod Budžinog brda. U Jagodini takođe postoji i katolička crkva od 2008. godine i posvećena je Sv. Leopoldu Mandiću. Sv. Leopold Mandić je parohijska crkva za Jagodinu, Ćupriju i Paraćin i ima oko 150 aktivnih vernika. Crkva se nalazi na Budžinom brdu. U Jagodini postoji i nekoliko protestantskih crkava: Hrišćanska adventistička crkva koja se nalazi u ulici Kneginje Milice na broju 94, Evanđeoska crkva u ulici Koste Abraševića i Crkva Božija koja se od 1974. godine nalazi u naselju Železnički most. Postoji i grobljanska crkva Svetog Georgija.
Stare kafane
• Kafana „Solun”
• „Šarena kafana“, sagrađena je 1820. godine po naredbi jagodinskog kneza Aranđela Milosavljevića.
Bioskop
Posle Drugog svetskog rata biblioteka i dva manja bioskopa predstavljali su jedini kulturni potencijal grada. U današnjem jagodinskom bioskopu koji služi i kao pozorišna dvorana ima mesta za 500 gledalaca. Sala starog bioskopa je srušena decembra 2018. godine, dok je u toku izgradnja nove savremene sale.

Putevi
Grad Jagodinu pokriva 248 km puteva. Od toga 5 regionalnih puteva, dužine 86 km i 32 lokalna puta, ukupne dužine 162 km.
Ako se izuzme međunarodni auto-put E-75 (deonica Beograd - Niš), koji tangira grad od oko 30 km, drugih magistralnih puteva nema.
Od puteva regionalnog značaja kroz grad prolaze sledeći putevi:
• R.108 Ćuprija — Svilajnac
• R.110 Kragujevac — Svilajnac
• R.214 Kruševac—Paraćin—Lapovo (trasa starog „Carigradskog Druma")
• R.217 od Gilja prema Varvarinu i Kruševcu
• R.218 od regionalnog puta R.214 prema Rekovcu
Železnica
Kroz Jagodinu prolazi elektrificirana železnička pruga duplog koloseka kojom se srednja Evropa povezuju sa južnom Evropom i Azijom. Ukupna dužina železničke mreže kroz grad je 34 km, od čega je elektrificirano 28 km.
Stanice kroz Grad Jagodinu:
• Miloševo
• Bagrdan — Železnička stanica Bagrdan
• Lanište
• Bukovče
• Grad Jagodina — Železnička stanica Jagodina
• Gilje
Aerodrom
Jagodina je dobila aerodrom 1938. godine (Jošje) i nalazio se severoistočno od grada, na putu ka Kočinom Selu. Civilni i vojni aerodrom je ukinut 1952. godine, a poletno-sletna staza je pretvorena u poljoprivredno zemljište.
Godine 2012. Jagodina ponovo dobija aerodrom. Ovog puta za sportske avione ali se očekuje izgradnja sportsko-poslovnog dela i proširenje poletno-sletne staze. Sadašnja lokacija se nalazi kod Barutane na Štipljanskom putu.

Park Pedagoškog fakulteta
Park Pedagoškog fakulteta osnovan je 1898. godine, i jedan je od najstarijih u Srbiji. Osnovao ga je Sreten Adžić (prvi upravnik Muške Učiteljske škole u Jagodini) zajedno sa Botaničkom baštom koja je bila uz park.
Lošim postupanjem prethodnih opštinskih vlasti park je smanjen na račun zgrada i ulica. Uklonjen je i staklenik Botaničke bašte, koji se nalazio ispred stare zgrade Učiteljskog škole. Neki uništeni delovi bašte stariji su i od jednog dela Botaničke bašte u Beogradu.
Tokom Prvog svetskog rata, parku je učinjena velika šteta, a takođe i 2011. kada je grupa vandala polomila oko 40 mladih sadnica. Danas park ima površinu od 1,67 hektara i 215 stabala i 40 vrsta drveća.
U Parku se nalaze i jedan hrast lužnjak star više od 500 godina, platan starosti 113 godina, dva stabla ginko imaju više od 44 godina, 20 stabala lešnika su visine 30 m, a stablo gloga visoko je 5 m.
Park Đurđevo brdo
Omiljeno izletište Jagodinaca je Đurđevo brdo. Prema tvrdnji putopisca Feliksa Kanica, na brdu se nalazio rimski kaštel i crkvica, koju je po nekim izvorima, dao sagraditi despot Đurađ Branković.
Park Đurđevo brdo poznato je i pod imenom Aračlijski potok. Naziv je dobilo po Atanasiju Ivanoviću Aračliji (1801—1896). Njegov sin Stefan Ivanović zaveštao svoje imanje, koje je bilo poznato pod nazivom Aračlijski potok (na Đurđevom brdu), jagodinskoj opštini. Uslov je bio da opština sagradi javni park. Opština je to i uradila 1904. godine.
Galerija "Aračlijski potok" u Jagodini
Rusko groblje je spomen kosturnica borcima i oficirima Crvene armije koji su poginuli 1944. u Jagodini. Spomen kosturnica je sagrađena 1962. godine, prostire se na 3 hektara i u njoj je sahranjeno 1170 pripadnika Crvene armije koji su poginuli oslobađajući desetak gradova i naselja u okupiranoj Srbiji.
U Spomen kosturnici je sahranjeno 362 vojnika palih za oslobađanje Jagodine, 349 za oslobađanje Kraljeva, 329 za oslobađanje Kragujevca, 56 za oslobađanje Kruševca, 42 za oslobađanje Užica, 30 za oslobađanje Niša, 2 za oslobađanje Valjeva.
Za 1109 vojnika, 5 visokih i nižih oficira, kao i za 22 vojnika, 7 viših i 16 nižih oficira i 5 podoficira nema podataka.
Akva Park
Akva Park je sagrađen 2007. godine i nalazi se u sklopu sportsko-turističkog kompleksa „Đurđevo brdo“. Trenutno ima 7 bazena sa vodenim atrakcijama i sistem tobogana dužine oko 400 m.
Zoološki vrt
Zoološki vrt otvoren je 10. jula 2006. godine i nalazi se u sklopu sportsko-turističkog kompleksa „Đurđevo brdo“. Prostire se na 2,5 hektara i ima veliki broj životinjskih vrsta. Glavna atrakcija jagodinskog zoološkog vrta su tigrovi Saj i Nataša, kao i žirafa Jovanča.

Poznati Jagodinci

• Jakšići
• Hači Ivaz Mehmed-paša
• Velimir — Bata Živojinović
• Stevča Mihailović
• Milan Radenković (1850—1915), zanatlija i bivši predsednik opštine
• Nenad S. Petrović
• Milan Piroćanac
• Momčilo Ninčić
• Vukoman Aračić
• Mihailo Ilić (major)
• Radič Petrović
• Miloje Todorović
• Atanasije Ivanović
• Dragiša Milojković (glumac)
• Nikola Milojević (slikar)
• Milan Mijalković, narodni heroj
• Rada Miljković, narodni heroj
• Jovan Milosavljević, narodni heroj
• Radislav Nikčević, narodni heroj
• Radmilo Bogdanović, bivši ministar unutrašnjih poslova
• Ninoslav Stanojlović, istoričar
• Živorad Kovačević
• Svetozar Andrejić
• Zvonko Milojević
• Zoran Milenković
• Goran Ostojić
• Dragan Marković Palma, političar
• Stefana Veljković, odbojkašica
• Sara Lozo, odbojkašica

Rezervišite smeštaj

Pogledajte Video

Pogledajte Galeriju Slika