Kragujevac

Kragujevac je sa 150.835 stanovnika, prema popisu iz 2011 četvrti grad po veličini u Srbiji, i sedište Šumadijskog okruga, a nalazi se oko 120 km južno od Beograda.
Kragujevac je značajan privredni, kulturni, obrazovni i zdravstveni centar Šumadije, Pomoravlja i susednih regiona. Makroregionalni je centar za regione: Čačka, Kraljeva, Užica, Jagodine, Kruševca, Smedereva, Požarevca i severnog Kosova. Početkom 1990-ih godina grad postaje jedan od siromašnijih gradova u Srbiji. Danas je Kragujevac ponovo jedan od najjačih administrativnih, kulturnih, finansijskih, industrijskih i političkih centara u Srbiji.

Naziv Kragujevac je izvedeno od imena ptice Kraguj koja se u srednjem veku upotrebljavala za lov. U Lepeničkoj oblasti bilo je dosta šuma gde su živele ove ptice.
Kragujevac je u turskim izvorima poznat pod nazivima Karagovindža i Karađofodža, ali ti nazivi nisu ništa drugo nego prevodi naziva Kragujevac na turski jezik. Glavni deo reči u nazivu Karagufdža je karagu što je u prevodu sa turskog kraguj, a u nazivu Karagovinča glavni deo reči je karago (karagu–kraguj). Druga teorija je da naziv grada potiče od muškog imena Kraguj, koje je bilo veoma retko.

Grad Kragujevac se nalazi u centralnom delu Srbije, na stotinak kilometara južno od Beograda. Kragujevac je podignut na obalama reke Lepenice, u kotlini između krajnjih ogranaka Rudnika, Crnog vrha i Gledićkih planina. Grad se nalazi na nadmorskoj visini od 173 - 220 m, sa matematičko-geografskim položajem +44° 22' ; +20° 56'.
Područje grada prostire se na površini od 835 km², okružen obroncima planina Rudnik i Crni Vrh, a dolinom reke Lepenice otvoren je prema dolini Velike Morave.
Šumadiju karakteriše brežuljkasto - brdovito zemljište, blago zatalasano. Rudnik je najveća planina u Šumadiji sa najvišim vrhom od 1.132 m. Ovaj kraj ima razuđenu mrežu rečnih tokova, ali bez većih reka. Zbog nedostatka reka i ograničenih padavina za snabdevanje grada vodom izgrađene su veštačke akumulacije. Tako su nastala Grošničko, Gružansko jezero i Dulensko jezero, kao i jezero u Šumaricama. Takođe veliki značaj ima i Bubanj. Kragujevac ima razvijenu saobraćajnu infrastrukturu.

Turska vladavina
Pretpostavlja se da je Kragujevac kao naseljeno mesto postojao i pre Nemanjićke države. Kragujevac je prvi put spomenut u turskom popisnom defteru iz 1476. godine kao „Kragujfoča“, bivši trg sa 32 kuće. Ime je dobio po ptici kraguj (vrsti jastreba) koja je u srednjem veku korišćena za lov, a danas zauzima počasno mesto na gradskom grbu.
Šumadija je krajem XV i u XIV veku bila porobljena i spaljena od strane Turaka. Tadašnji putopisci navode da je bila toliko velika pustoš da se moglo putovati čitav dan, a da se ne naiđe na selo. Zemlja je bila napuštena i neobrađena, a stanovništvo se dosta proredilo. Krajem XVI veka Turci su počeli da izgrađuju novo naselje na prostoru gde je nekada bio trg i gde se prostirao Kragujevac na obe strane Lepenice. Pravljena je po uzoru na turske palanke sa uskim i krivudavim ulicama, drvenim kućama pokrivenim slamom i ograđene visokim zidovima. Jedan deo varoši predstavljao je trgovački centar. Na levoj obali Lepenice u blizini kamenog mosta podignuta je džamija sa minaretom.
Kragujevac je u dva navrata krajem XVI i u prvoj polovini XVII veka potpadao pod austrijsku i tursku vlast. Prvo je to bilo za vreme Velikog turskog rata 1689–1690. godine kada su Turci bili proterani do Skoplja, ali su ubrzo ponovo povratili izgubljeno. Drugi put nakon Austrijsko-turskog rata (1716—1718), kada su Požarevačkim mirom ovi krajevi potpali pod Austrijsku vlast. Austrijanci su na području severne središnje Srbije obrazovali Kraljevinu Srbiju koja je trajala do 1739. godine. Kragujevac je u tom periodu bio pretvoren u vojno utvrđenje sa jakom vojničkom posadom. Za vreme austrijske vladavine, 1725. u Kragujevcu su zvanično zabeleženi prvi ikada slučajevi vampirizma u svetu, nakon čega je srpska reč vampir dospela u nemački a iz njega i u druge svetske jezike.
Nakon povratka Osmanske vlasti, Turci su doselili muslimansko stanovništvo i preuzeli imanja i vlast. Turci su ostali u varoši do 4. aprila 1804. godine kada je Karađorđe sa svojim ustanicima zauzeo Kragujevac. Kragujevac nije igrao važnu ulogu tokom Prvog srpskog ustanka. Kragujevac je 1813. nakon sloma ustanka kao i cela Srbija ponovo potapao pod Tursku vlast, a ponovo je oslobođen 1815. za vreme Drugog srpskog ustanka.
Prestonica kneževine Srbije (1818–1841)
Kragujevac je 1818. godine postao prestonica Kneževine Srbije što je prouzrokovalo brži razvoj varoši. U Kragujevcu je bilo sedište kneževe kancelarije, kao i opšte-narodni sud. Kada je Srbija dobila autonomiju Hatišerifom iz 1830. godine, Kragujevac je počeo da se izgrađuje kao centar društvenog, političkog i kulturnog života Srbije.
Za to vreme je podignuto nekoliko većih zgrada: knežev konak, konak knjeginje Ljubice, Amidžin konak. Ceo ovaj dvorski kompleks bio je ograđen jakom ogradom od hrastovog drveta. U blizini je bila suva kruška na kojoj su vešani kriminalci. Knežev konak je bila jednospratna građevina od drveta izgrađena u turskom stilu. Ona je služila za stanovanje kneza, kao i za upravljanje kneževinom. Građani su znali kada knez Miloš ruča i večera pošto je to objavljivano zvonom. Konak knjeginje Ljubice je takođe bila jednospratna građevina u kojoj su živeli knjeginja Ljubica i njena deca. Izgrađena je od drveta, a unutrašnjost je bila išarana slikama neveštog slikara. Zbog toga je bio poznat i kao šareni konak. Amidžin konak je bilo mesto koje je služilo za smeštaj nahijskih knezova. Nalazilo se na mestu gde je vežbala kneževa garda.
Svu vlast u svojim rukama držao je knez Miloš Obrenović koji je vladao apsolutistički. U Kragujevac je 1820. godine došao Vuk Stefanović Karadžić kako bi naučio kneza da čita i piše i sa namerom da otvori školu u tu svrhu. Ljudi oko kneza su se plašili da Vuk ne stekne veliki uticaj na njega i uspeli su da nagovore Miloša da ga otera iz Kragujevca. Knez Miloš je bio nezadovoljan što se u trećoj knjizi narodnih pesama koja je izdata u Lajpcigu u pesmi Boj na Čačku ne prikazuje u najboljem svetlu i što te pesme više slave Karađorđa. Zbog toga je naredio da se svih 400 knjiga spali 1823. godine. Zbog velikih kazni za krađu, bezbednost je u gradu bila velika. Joakim Vujić 1826. godine o tome piše:
„ U srpskim varošima kroz koje sam prolazio, video sam na dućanima samo jedan gvozdeni kušak, a rezu drvenu, pa kroz rezu metne se samo jedno drvce, i eto to ti je ceo zatvor, pa opet zato nisam mogao čuti ili videti da je koga trgovca dućan poharan ili pokraden bio. ”
Po mnogo čemu ovaj grad možemo nazvati „prvim u Srbiji“. „Knjaževsko–srpska banda” je predstavljala početak muzičke umetnosti, jer je pre toga u Srbiji bila samo narodna muzika. Imala je zadatak da svira na svečanostima, balovima i bila je svuda gde je knez. Prva gimnazija u Srbiji je osnovana 1833. godine. Godinu dana kasnije iz Beograda je prebačena štamparija i počinju da se štampaju Novine serbske, a urednik je bio Dimitrije Davidović.
Odlukom skupštine od februara 1834. ustanovljeno je novo unutrašnje uređenje Srpskog knjažestva po kojem je Kragujevac postao središte Kragujevačkog okružja, koje je ulazilo u sastav Podunavskog serdarstva (oblasti). Kragujevačko okružje činili su lepenički, gružanski i jasenički srez. 1835. odlukama Sretenjskog ustava ukinuta su serdarstva ali je knjaz Miloš već 1836. godine doneo poseban zakon kojim su ustanovljena glavna zapovedništva (oblasti) sa vojnom i civilnom vlašću. Kragujevac je postao središte Šumadijske (,,sredotočne") oblasti. Odlukom od 17. jula 1859. rešeno je da se u Kragujevačkom okružju obrazuje srez kragujevački.
Knjaževsko-srpski teatar na čelu sa upravnikom Joakimom Vujićem je otvoren 1835. godine. Prve predstave održane su deset godina ranije, a njih su pripremali učitelji osnovnih škola. Te iste godine je otvorena i prva apoteka, a godinu dana kasnije i vojna bolnica. Preteča Visoke škole i kasnijeg Beogradskog univerziteta je Licej nastao 1838. godine, a uz Licej je osnovana i biblioteka.
Odlukom Državnog Saveta 12. juna 1839. godine nadleštva centralne vlasti i državna kasa su iz Kragujevca izmešteni u Beograd. Potom su ukazom kneza Mihaila 27. maja 1840. godine centralna uprava i državna kasa iz Beograda vraćene u Kragujevac, da bi 7. maja 1841. godine, kneževim ukazom, konačno, Beograd postao prestonica.
Industrijski razvitak
Zbog situacije u Evropi polovinom XIX veka, Srbija je bila primorana da izgradi vojnu fabriku. U Beogradu je otpočela sa radom fabrika u oktobru 1848. godine. Najviši državni organi doneli su odluku da se 1851. godine Topolivnica preseli u Kragujevac. Francuz Šarl Lubri je postavljen za prvog rukovodioca fabrike. Nakon dvogodišnje pripreme počelo se sa proizvodnjom topova 15. oktobra 1853. godine. Iako Kragujevac nije više bio glani grad, zahvaljujući topolivnici nastavio je da igra bitnu ulogu u razvoju Srbije.
Zbog potrebe pravljenja municije podignuta su dva nova objekta: Lafetnica i Laboratorijum, a izgrađen je i arsenal za smeštaj gotovih proizvoda. Pri Topolivnici, marta 1854. je osnovana Zanatlijska škola. Imala je zadatak da sprema kvalifikovane radnike raznih profila. Pošto je proizvodnja topova sa glatkim cevima bila zastarela, 1863. godine nabavljene su mašine za proizvodnju izolučenih topovskih cevi. Tada je fabrika mogla da proizvede 20.000 puščanih zrna i 40.000 kapisli, a mesečno po jednu bateriju topova i dve haubice sa lafetima.
Uporedo sa pojavom industrije pojavila se i radnička klasa. Nakon pobede socijalista na lokalnim izborima i neuspešne vladine izborne prevare na ponovljenim izborima, u Kragujevcu su 27. februara izbile demonstracije nazvane Crveno barjače koje je ugušila srpska vojska. Prva prilika za proveru topova bili su Srpsko-turski ratovi (1876—1878), ali su ti ratovi pokazali da su bronzani spredapuneći topovi bili inferiorniji u odnosu na čelične ostragane koje je koristila turska vojska. Zbog toga je 1883. godine došlo do reorganizacije fabrike.
Prvi svetski rat
U toku Balkanskih ratova u fabrici se radilo danonoćno. Konstruisana je u fabrici i prva avionska bomba za potrebe Crnogorske vojske prilikom opsade Skadra. Za vreme Prvog svetskog rata, u toku 1914. i 1915. godine proizvodnja je bila veoma intenzivna. Zbog toga su neprijateljski avioni 17. i 18. septembra bombardovali Kragujevac i tom prilikom 34 bombe (16 prvog dana i 18 drugog dana) su pale na radionice fabrike. Poginulo je pet, a ranjeno deset lica. Fabrika je radila do oktobra 1915. godine, ali kada je pao Kragujevac fabrika je bila razorena. Oko 400 radnika koji su prošli Albaniju povlačeći se sa vojskom prebačeno je u Francusku i raspoređeno u tamošnje fabrike.
Tokom napada na Srbiju 1914. godine u Kragujevcu se nalazila Vrhovna komanda. U malom štampanom formatu je izlazio list Ratni dnevnik. U decembru 1914. godine list je objavio najdražu vest te godine, koja je glasila: Na našoj teritoriji, sem zarobljenika, nema nijednog naoružanog neprijatelja
Okupaciju tokom 1916. su prvo vršili Nemci, koji su osnovali školu u kojoj je srpska nastava praktično bila vrlo slobodna. U proleće te godine grad preuzimaju Austro-Ugari, koji do jeseni školu pretvaraju u nepopularnu "ćesarsko-kraljevsku" instituciju.
U Kragujevcu je 1918. godine bio stacioniran 71. pešadijski puk Austro–ugarske vojske koji su uglavnom činili Slovaci iz Trenčina i okoline. Puk je dopunjavan povratnicima iz ruskog zarobljeništva koji su, posle odmora kod kuće od 2-3 nedelje, trebalo da se ponovo upute na front. Zbog straha od „boljševizma“ oni su dočekani vrlo nepoverljivo, a disciplina prema njima je bila pooštrena što je izazivalo nezadovoljstvo.
Glavna pobuna je izbila 2. juna (20. maja) oko 22 časa. Sam 71. pešadijski puk je bio podeljen na grupu koja je bila uz pobunjenike, i onu protiv njih. Ukupno je bilo oko 700 pobunjenika. Pod vođstvom narednika Viktora Kobilika došli su do centra varoši, gde su ubili austrijske vojnike koji su pokušali da ih umire. Pozivali su i narod da im se pridruži, ali to se nije dogodilo. Pobunjenici su zauzeli železničku stanicu, uništili telegrafske uređaje i krenuli ka oficirskom domu. Počela je žestoka ulična borba koja je trajala celu noć. Oko 2 sata posle ponoći napad pobunjenika je počeo da slabi. Sutradan je naređeno jednom bataljonu iz Mladenovca da krene u Kragujevac kako bi pomogao da se umiri pobuna. Kada je stigao bataljon u varoš, pobuna je već bila ugušena. Veliki broj pobunjenika na čelu sa Viktorom Kobilikom je uhvaćen. Osamdeset pobunjenika je izvedeno na sud, od kojih je 44 osuđeno na smrt streljanjem, a osuđeno je i 5 civila. Presuda je izrečena 8. juna (26. maja) a izvršena je istog dana u 15 časova. Spomenik Slovacima se danas nalazi u Spomen-parku Kragujevački oktobar.
Međuratni period
I u periodu između dva svetska rata Kragujevac je bio značajan kulturni, politički i industrijski centar. Od 1922-1929. Kragujevac je središte Šumadijske oblasti, koju čine kragujevački i rudnički okrug. Vojnotehnički zavod bio najvažniji industrijski objekat u gradu i jedan od najvažnijih u državi. Dana 15. oktobra 1928. godine su otvoreno novi objekti u sklopu proslave 75 godina postojanja vojnih objekata u Kragujevcu Kapacitet novih fabrika je povećan na proizvodnju 200.000 pešadijske bojeve municije i 200 pušaka.
Kragujevački oblasni odbor Aero-kluba je 2. juna 1935. osvetio novi aerodrom, hangar, avion i jedrilicu - svaki deseti Kragujevčanin je bio član Aerokluba.
U Kragujevcu je u ovom periodu postojale i Prva jugoslovenska ovlašćena fabrika za proizvodnju povrća, voća i mesa, fabriku pekmeza, buradi i bombona Svetozara Stefanovića, fabrika kože, Prva kragujevačka fabrika kesa Milana Golubovića osnovana 1923, fabrika leda i soda–vode Sekule Kneževića (1930), fabrika leda Koste Mišića (1934), Mehanička tkačnica Dušana M. Stojanovića (1936) i dr.
Vojnici 19. puka su ispred svoje kasarne podigli spomenik kralju Aleksandru 15. septembra 1935, a radništvo vojno-tehničkog zavoda 28. juna 1936.
Najveći komunalni problem u gradu je bilo snabdevanje vodom, naročito u letnjem periodu, kada je 40.000 stanovnika zavisilo od nekolicine česama i bunara, i od kupovanja vode od sakadžija. Zato je na reci Grošnici 1938. podignuta najveća vodojaža u Jugoslaviji, sa Grošničkim jezerom za vodosnabdevanje.
Zanatlijski dom je izgrađen 1939. Antituberkulozni paviljon je otvoren 1940. (tri godine pre toga, tuberkuloza je bila razlog smrti čak 32% umrlih). Zgrada filijale Narodne banke je osvećena 22. decembra 1940.
Drugi svetski rat
U Aprilskom ratu, Kragujevac su 11. aprila 1941. zauzele jedinice nemačke 11. oklopne divizije. Iste godine, 19, 20. i 21. oktobra, jedinice Vermahta su počinile zločin nad civilnim stanovništvom Kragujevca i okolnih sela.
Streljanje je izvršeno kao odmazda za 10 ubijenih i 26 ranjenih nemačkih vojnika nakon sukoba sa pripadnicima partizanima i četnicima na pola puta između Bara i Ljuljaka. Nemački komandant Franc Beme 10. oktobra je izdao naredbu da se za jednog ubijenog nemačkog vojnika strelja 100 ljudi, a za jednog ranjenog pedeset. Po toj računici kao odmazdu trebalo je ubiti 2.300 ljudi. Naredbu je doneo komandant 749. puka čije je sedište bilo u Kraljevu major Oto Deš, a naredbu je prosledio komandantu 724. puka u Kragujevcu majoru Paulu Kenigu. Zločin su izvršile jedinice I bataljona 724. pešadijskog puka i III bataljona 749. pešadijskog puka.
U ovom zločinu je stradalo oko 3.000 stanovnika Kragujevca i okolnih mesta, a među njima je bilo i 26 žena, 287 kragujevačkih učenika i mladića srednjoškolskog uzrasta i 40 dece starosti između 11 i 15 godina. Nakon Drugog svetskog rata vladalo je mišljenje da je stradalo 7.000 civila. Prema podacima istoričara i nekadašnjeg kustosa spomen-muzeja „21. oktobar“ Staniše Brkića, 19-21. dana u Kragujevcu i okolnim selima je ubijeno 2.796 ljudi a 61 je preživelo streljanje.
U toku 1942. godine, nemačke snage su prepustile okupacione dužnosti bugarskoj vojsci.
Nakon tri godina okupacije jedinice 17 narodnooslobodilačke divizije NOVJ i 93 i 113 streljačke divizije Crvene armije stigle su u blizinu Kragujevca. Oni su 10. oktobra uspeli da preseku odstupnicu nemačkim jedinicama kod Velike Plane. Nemci su se zatim zbog velikog značaja železničkog čvora u Lapovu utvrdili na položaju Rogot – Batočina – Gradac – Badnjevac. Nakon velikih borbi Kragujevac je oslobođen 21. oktobra 1944. godine, na isti dan na koji je tri godine ranije ubijeno oko 3.000 Kragujevčana.

U Gradu postoji više značajnih institucija od regionalnog, a neke i od nacionalnog značaja u oblasti kulture i umetničke delatnosti. Više njih nastavlja tradiciju prvih ustanova svoje vrste u modernoj Srbiji, kao što su Knjaževsko-srpski teatar (osnovan 1835. godine), Narodna biblioteka „Vuk Karadžić“ (1866), Kulturno - umetničko društvo „Abrašević“ (1904).
Narodni muzej Kragujevac ima odeljenja za arheologiju, etnografiju, istoriju Kragujevca i Šumadije i likovne umetnosti. U arheološkom odeljenju čuva se više od 10.000 inventarisanih i preko 100.000 predmeta studijskog materijala. Likovna zbirka (1680) raspolaže sa više od 1.000 umetničkih dela izuzetne vrednosti, posebno srpskog slikarstva. Delatnost Muzeja obavlja se u objektima: Amidžin konak, Knez Mihailov konak, Galerija, Kuća Svetozara Markovića (Prote Miloja Bajraktarovića), Kuća Ljubice Filipović, Stara skupština, Spomen kuća u Dulenima, Petrova vodenica u Grošnici i Moderna galerija.
Muzej „Stara livnica“ je smešten u objektu nekadašnje Topolivnice iz 1882. godine u staroj livnici i prezentira vek i po razvoja industrije u Kragujevcu i Srbiji. To je najstariji sačuvani deo vojne fabrike i Vojno-zanatlijske škole, prve te vrste u knaževini Srbiji. Osnovan je 1953. godine. Muzej se nalazi u sastavu fabrike Zastava oružje. Poseduje zbirke oružja i opreme, mašine i alata, arhivske građe, fotografija, likovnih predmeta i zbirku ordenja, pečata, pehara i medalja; zajedno oko 5800 predmeta.
Istorijski arhiv Šumadije prikuplja i sređuje arhivsku građu sa područja grada Kragujevca i šest opština Šumadije:Aranđelovac, Batočina, Knić, Lapovo, Rača i Topola. Raspolaže sa više od 700 dužnih metara arhivske građe sa 780 registratura i stotinama hiljada originalnih istorijskih dokumenata. Arhiv je osnovao savet za prosvetu, nauku i kulturu NR Srbije 7. februara 1952. godine.
Zavod zaštitu spomenika kulture brine o očuvanju i zaštiti kulturnih dobara na širem području centralne Srbije.
U spomen na žrtve streljanja, od strane Vermahta 21. oktobra 1941. godine, čitav prostor Šumarica je pretvoren u Spomen-park Kragujevački oktobar u kome se, između ostalih, nalaze Spomenik streljanim đacima i profesorima, Spomenik bola i prkosa, Spomenik čistačima obuće, spomenik „Sto za jednog“, spomenik „Otpora i slobode“ i dr. Sastanak o osnivanju spomen-parka održan je 9. avgusta 1953. godine u Beogradu, osam godina nakon rata. Prva faza radova na terenu počela je već 1955. godine. Od predviđenih 30 spomenika koje je trebalo izgraditi na masovnim grobnicama, samo deset je postavljeno, od čega polovina pre 1979. godine. Park danas zahvata površinu od 342 hektara, a proglašen za nepokretno kulturno dobro kao znamenito mesto od izuzetnog nacionalnog značaja 27. decembra 1979. godine.
Na ulazu u spomen park podignuta je impozantna zgrada spomen-muzeja „21. oktobar“ u čijoj je arhitekturi naglašena simbolika kragujevačke tragedije. U okviru parka se nalazi i Muzej 21. oktobra otvoren 1976. sa stalnom postavkom vezanom za ovaj događaj. Odsustvo otvora (prozora) na fasadama simbolično sugeriše na bezizlaznost nenaoružanih ljudi koji su se tog dana našli ispred mitraljeskih cevi, trideset i tri kubusa predstavljaju trideset masovnih grobnica u samom spomen-parku i još tri koje se nalaze u obližnjim selima Ilićevu, Maršiću i Grošnici, dok providne piramide od pleksiglasa na njihovim vrhovima predstavljaju poslednji pogled žrtava uperen ka nebu. U okviru spomen-parka nalazi se i staro vojničko groblje i spomenik streljanim Slovacima.
O prezentaciji i afirmaciji filmske umetnosti brine preduzeće „Šumadija film“. Amatersko stvaralaštvo šire i neguju Kulturno - umetničko društvo „Abrašević“, Univerzitetsko kulturno - umetničko društvo „Svetozar Marković“, Omladinsko kulturno - umetničko društvo „Zastava“, Dom omladine, Književni klub „Katarina Bogdanović“.
Osnovni nosilac izdavačke delatnosti u Kragujevcu je preduzeće „Nova Svetlost“, koje sem izdavanja knjiga izdaje i časopis za književnost, umetnost, kulturu i društvena pitanja „Koraci“ i jedinstveni časopis za dečje umetničko stvaralaštvo „Dečje iskre“. Izdavaštvom se bave i druge ustanove, organizacije i institucije u kulturi.
U Kragujevcu se organizuje i više kulturnih manifestacija, od kojih su najznačajnije Festival najboljih pozorišnih predstava Srbije po tekstovima domaćih autora „JoakimFest“, Međunarodni pozorišni festival malih scena „JoakimInterFest“, „OKTOH“, Međunarodni salon antiratne karikature „Kragujevac“, Međunarodni festival kamernih horova, Internacionalna škola harmonike i druge.
Ovde postoje Dom omladine Kragujevac, Studentski kulturni centar Kragujevac, Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac i Kulturni centar UMMUS.
Manifestacije
Od kulturnih manifestacija koje imaju poseban značaj a održavaju se u Kragujevcu najpoznatiji su:
• KGastro festival
• Internacionalni festival lepote
• Festival najboljih pozorišnih predstava Srbije po tekstovima domaćih autora, Joakimfest
• Međunarodni pozorišni festival malih scena, JoakimInterFest
• Međunarodni Džez festival OFF
• Međunarodni muzički festival OKTOH
• Međunarodni festival antiratne karikature Kragujevac
• Međunarodni festival kamernih horova
• Međunarodni lutkarski festival „Zlatna iskra“
• Pozorišni susreti učenika gimnazija Srbije (od 1996. godine)
• Gradska slava Đurđevdan
• Đurđevdanski karneval
• Sajam knjiga
• Šumadijski sajam poljoprivrede
• Šumadija Fest
Galerije
• Umetnička galerija Narodnog muzeja
• Moderna galerija Narodnog muzeja
• Galerija akvarela
• Galerija SKC
• Univerzitetska galerija
• Galerija Narodne Biblioteke „Vuk Karadžić“
• Galerija Joakim, Knjaževsko-srpski teatar
• Galerija Doma omladine

Povoljnost saobraćajno-geografskog položaja Kragujevca umnogome je doprinela razvoju saobraćaja. Puštanje u saobraćaj železničke pruge 1887. godine na relaciji Lapovo-Kragujevac, bitno je uticalo na razvoj drumskog saobraćaja. U blizini Kragujevca na oko 30 km je železnički čvor u Lapovu koji povezuje važne međunarodne i magistralne železničke linije. Takođe u blizini je i savremeni auto-put Beograd-Niš (deo E75), do koga se stiže Državnim putem IB reda Kragujevac -Batočina. Put je većim delom magistralni put sa dve saobraćajne trake, dok je deonica između Gradca i Kragujevca izgrađena kao auto-put u konfiguraciji 2+2, sa odvojenim trakama za saobraćaj, zaustavnim trakama i raskrsnicama van nivoa. Međutim za saobraćaj je do sada puštena samo deonica od Kragujevca do Botunja, deo koji prolazi kroz teritoriju Cvetojevca. Zahvaljujući železničkom i drumskom saobraćaju, Kragujevac je povezana sa Beogradom, Nišom, Jagodinom, Kraljevom, Čačkom Gornjim Milanovcem, Novim Pazarom, Mladenovcem i drugim gradovima.
Kragujevac ima povoljan geografski položaj i do njega može vrlo lako stići. Udaljen je oko 130 km južno od Beograda i oko 150 km severno od Niša. Zahvaljujući dobrom položaju do Kragujevca se može stići iz nekoliko pravaca:
• od Beograda i Niša auto-putem E-75, preko Batočine, gde se priključuje pravac iz Jagodine.
• od Beograda auto-putem do Malog Požarevca preko Mladenovca i Topole,
• od Kraljeva preko Gruže Ravog Gaja, gde se priključuje put koji ide od Čačka i Mrčajevca
• od Jagodine preko Sabante, gde se priključuje put iz Kruševca, Trstenika i Rekovca,
• od Gornjeg Milanovca preko Vraćevšnice.
Gradski prevoz na teritoriji grada Kragujevca trenutno obavljaju dva preduzeća: „Lasta“ iz Beograda i „Vulović-transport“ iz Rekovca. Postoji 24 osnovnih, stalnih linija gradskog prevoza i jedna sezonska koja vodi do Šumaričkog jezera. Pored toga postoji i prigradski prevoz.

• Stara crkva (Kragujevac) — podignuta je 1818. godine na desnoj obali reke Lepenice u Kragujevcu kao zadužbina kneza Miloša.
• Amidžin konak — jedina sačuvana zgrada iz kompleksa dvorskih objekata Miloševog doba. Amidžin konak je podignut 1819.24 godine za dvorsko osoblje.
• Knjaževsko-srpski teatar — prvo pozorište u Srbiji osnovano 1835. godine.
• Stara skupština — podignuta 1859. godine, a sve do 1878. ovde su se održavale narodne skupštine na kojima su donošene odluke od velikog političkog i kulturnog značaja za srpski narod.
• Saborna crkva u Kragujevcu — prva crkva izrađena u vizantijsko-romanskom stilu u oslobođenoj Srbiji
• Muzej Stara livnica — smešten u objektu nekadašnje Topolivnice iz 1882. godine. To je najstariji sačuvani deo vojne fabrike i Vojno-zanatlijske škole, prve te vrste u kneževini Srbiji.
• Spomenik palim Šumadincima — monumentalni spomenik rad poznatog vajara Antuna Augustinčića koji je posvećen palima u ratovima za oslobođenje od 1804. do 1918. godine i predstavlja simbol herojske borbe za slobodu srpskog naroda. Spomenik je podignut 1932. godine.
• Spomen-park Kragujevački oktobar — predstavlja spomen kompleks podignut u znak sećanja na nedužne žrtve Kragujevačkog masakra koji su počinili pripadnici Vermahta 21. oktobra 1941. godine.
• Vatrogasni dom u Kragujevcu — proglašen spomenikom kulture, odlukom Vlade Republike Srbije 27. jula 2001.
• Šumaričko jezero — veštačko jezero
• Akvarijum Kragujevac — prvi javni akvarijum u Srbiji. U njegovoj kolekciji se nalazi preko 600 biljnih i životinjskih vrsta iz vodenih ekosistema sa svih prostora Zemlje.

Poznati Kragujevčani

• Milan Obrenović (knez) (1819—1839), knez Srbije 1839. godine kao prvi prestolonaslednik Obrenovića.
• Mihailo Obrenović (1823—1868), knez Srbije od 1839. do 1842. i od 1860. do 1868. godine.
• Vladimir Jakšić (1824—1899), srpski meteorolog, osnivač prve mreže meteoroloških stanica i prvog odeljenja za statistiku u Srbiji.
• Jovan Ristić (1831—1899), političar, istoričar i jedan od najvećih državnika 19. veka.
• Tihomilj Nikolić (1832—1886), srpski general i ministar vojni.
• Mihajlo Mika Marković (1847—1911), lekar, ratni hirurg, sanitetski pukovnik, dugogodišnji načelnik saniteta srpske vojske, upravnih Moravske stalne bolnice u Nišu(1880–1885), osnivač Pasterovog zavoda u Nišu, reformator vojnog Saniteta srpske vojske.
• Radomir Putnik (1847—1917), srpski vojvoda, dva puta načelnik Glavnog generalštaba, pet puta Ministar vojni i načelnik Štaba Vrhovne komande Vojske Kraljevine Srbije u Balkanskim i Prvom svetskom ratu.
• Andra Đorđević (1854—1914), srpski pravnik, političar, profesor Velike škole u Beogradu, ministar pravde i ministar prosvete.
• Nikola Janković (1866—1960), srpski diplomata, predsednik Ministarskog saveta Kraljevine Jugoslavije, ministar inostranih poslova od 20. decembra 1934. do 24. juna 1935, i ministar dvora.
• Andra Đorđević (1870—1932), srpski i jugoslovenski general.
• Dušan Simović (1882—1962), srpski vojskovođa, armijski general Vojske Kraljevine Jugoslavije, načelnik Glavnog generalštaba a posle državnog udara kojim je zbačena pronemačka vlada predsednik Ministarskog saveta Kraljevine Jugoslavije.
• Ljubica Marić (1909—2003), prva srpska kompozitorka i akademik Srpske akademije nauka i umetnosti.
• Mladen Atanasijević (1908—1976), filolog i prevodilac
• Nada Naumović (1922—1941), učesnica Narodnooslobodilačke borbe i narodni heroj Jugoslavije.
• Mija Aleksić (1923—1995), jedan od najvećih srpskih glumaca.
• Nikola Janković (1926—), vajar, profesor Univerziteta u Beogradu, redovni član SANU.
• Dragoslav Srejović (1931—1996), srpski arheolog, kulturni antropolog, profesor Univerziteta i akademik.
• Branislav Ciga Jerinić (1932—2006), srpski glumac i doajen srpskog glumišta.
• Dragomir Bojanić Gidra (1933—1993), srpski glumac.
• Latinka Perović (1933—), istoričarka i političarka.
• Andrej Mitrović (1937—2013), srpski istoričar i dopisni član Srpske akademije nauka i umetnosti.
• Veroljub Atanasijević (1940—2001), arhitekta i istaknuti autor u oblasti zdravstvene arhitekture.
• Boris Aranđelović (1948—2015), pevač i član grupe Smak.
• Mirko Babić (1948–2020), srpski glumac.
• Tomislav Nikolić (1952–), političar, predsednik Republike Srbije, osnivač i prvi predsednik Srpske napredne stranke, bivši predsednik Narodne skupštine Republike Srbije i bivši potpredsednik vlade Srbije i Savezne Republike Jugoslavije.
• Vera Nešić (1959 - 2011), srpska istaknuta pevačica narodne muzike.
• Zvonko Pantović Čipi (1966–), rok muzičar, pevač, kompozitor, tekstopisac, osnivač i frontmen kragujevačkog hevi metal sastava Osvajači.
• Nikola Lončar (1972–), srpski košarkaš.
• Stevan Pletikosić (1972–), srpski reprezentativac u streljaštvu i osvajač olimpijske medalje.
• Danko Lazović (1983–), srpski fudbaler.
• Jelena Tomašević (1983-), srpska pevačica pop muzike, predstavnik na Evroviziji 2008 godine, član žirija Pinkove Zvezdice.
• Marija Šerifović (1984–), srpska pevačica pop muzike i pobednik na Pesmi Evrovizije 2007. godine u Helsinkiju. Član žirija Zvezde Granda.
• Marija Šestak, devojačko Martinović, slovenačka atletičarka čija su specijalnost skok udalj i troskok.
• Darko Živanović, srpski reprezentativac u maratonu, polumaratonu i na 3.000 m stiplčez