Niš

Niš

Niš je najveći grad na jugu Republike Srbije i sedište Nišavskog upravnog okruga. Na području grada Niša je, prema popisu iz 2011, živelo 260.237 stanovnika, dok je u samom naseljenom mestu živelo 183.164 stanovnika, pa je tako po broju stanovnika Niš treći grad po veličini u Srbiji (posle Beograda i Novog Sada).
Nalazi se 237 km jugoistočno od Beograda na reci Nišavi, nedaleko od njenog ušća u Južnu Moravu. Grad Niš zauzima površinu od oko 596,73 km², uključujući Nišku Banju i 68 prigradskih naselja.
Niš je bio administrativni, vojni i trgovinski centar različitih država i carstava kojima je, tokom svoje duge istorije, pripadao. Na prostoru današnjeg Niša, u antičkom gradu Naisu rođeni su rimski carevi Konstantin Veliki i Konstancije III. Geografski položaj Niša učinio ga je strateški važnim i time primamljivim gradom za mnoge osvajače. Tokom istorije, teritorijom na kojoj se današnji grad nalazi prošli su Dardanci, Tračani, Iliri, Kelti, Rimljani, Huni, Avari, a zatim i Vizantinci, Srbi, Bugari i Osmanlije. U više navrata grad su zauzimali Mađari i Austrijanci. Od Turaka je oslobođen 1878. godine i od tada se ponovo nalazi u sastavu Srbije, s kratkim prekidima u toku Prvog i Drugog svetskog rata, kada je bio pod okupacijom. Uticaj različitih naroda koji su živeli na teritoriji današnjeg grada Niša primećuje se u kulturnom nasleđu grada, pre svega u njegovoj arhitektonskoj raznovrsnosti.
Saobraćajna infrastruktura na teritoriji Niša ga čini raskrsnicom kopnenog i vazdušnog saobraćaja Balkana, (pogotovo zbog intenzivnog saobraćaja ka Turskoj i Grčkoj) i zbog toga što se na teritoriji Niša nalazi međunarodni aerodrom Konstantin Veliki, koji nosi međunarodnu oznaku INI. Važan je privredni, univerzitetski, kulturni, verski i politički centar Srbije. Niški univerzitet, osnovan 1965. godine, ima 14 fakulteta i oko 30.000 studenata, a grad je i sedište Niške eparhije Srpske pravoslavne crkve.
Grad Niš je od 2004. administrativno podeljen na pet gradskih opština: Medijana, Palilula, Pantelej, Crveni Krst i Niška Banja.

Ime grada Niša može se naći u mnogobrojnim istorijskim izvorima iz perioda srednjeg veka do savremenog doba. Sva ta imena su vrlo slična, zavisno od jezika na kome su zapisivana: Naissus, Nais, Nisus, Νισσα, Ναισσός, Νισος, نیش (Niş), Niš.
Prvo naselje na teritoriji današnjeg Niša osnovali su Kelti u 3. veku pre nove ere, a sam grad je ime dobio po reci Nišavi (Naissa) koju su keltski prastanovnici zvali „Vilina reka“ (Navissos). Grad i reka nikada od svog imenovanja nisu promenili svoja imena i značenje koje je ostalo isto: Niš—Vilingrad, Nišava—Vilinreka.
Razni osvajači su za sobom ostavili i svoju verziju imena ovog grada: rimski Naissus, vizantijski Ναισσός/Nysos, slovenski Niš, turski نیش (Niş), nemački Nissa, arapski Talnasi. Takođe izvori beleže i naziv Naica.

Niš leži na geotektonskoj granici kristalaste, rodopske mase i krečnjačkih planina istočne Srbije i spoju velikih udolina Balkanskog poluostrva u prostranoj i plitkoj kotlini nepravilnog oblika sa dužom osom od oko 44 km i kraćom od oko 22 km. površine (oko 620 km²),) poprečno utisnutoj na meridijanski pravac južnomoravske udoline. Dolina Južne Morave je deli na dva nejednaka dela; zapadni deo, poznat pod nazivom Dobrič, koji je široko otvorena prema Topličkoj kotlini, i istočni (veći) koji predstavlja Nišku kotlinu u užem smislu, koju preseca reka Nišava, blizu njenog ušća u Južnu Moravu.
Nišku kotlinu okružuju krečnjački masivi Kalafata (837 m), Batalovca (707 m), Crnog vrha (683 m) i kristalasta masa Popove glave (534 m). Sa Popove glave severna granica grada se spušta na mezgrajsku prečagu, a sa nje ulazi u greben Malog Jastrebca. Istočni obod je na krečnjačkom grebenu Svrljiških planina, a zatim na suvoplaninskim ograncima. Južni obod čini krečnjački greben Suve planine i kristalasto bilo planine Seličevice. Zapadni obod je kristalasti greben Malog Jastrepca od Kupinjaka do Batinščičkog visa.
Najniži deo čini dno kotline, koje Nišava preseca po dužini, na kome leži grad Niš. Drugu celinu čini obod kotline u vidu niskog pobrđa veoma pogodan za gajenje voćarskih kultura i vinove loze, i za razvoj turizma, prvenstveno izletničkog i banjskog. Uži centar grada nalazi se na 194 m nadmorske visine (kod Spomenika u centru). Najviša tačka gradske teritorije (prema GUP Niša iz 2011),[a] je Trigonometar 702 u jugoistočnom delu područja „brda Koritnjak—Suva planina“, sa nadmorskom visinom 702 m, a najniža Trigonometar 175 pored reke Južne Morave, u severozapadnom delu područja „Ada—Mezgraja“, sa nadmorskom visinom 175 m.
Kao prirodne predispozicije reljefa, doline su orijentisale trasiranje železničko-drumske arterije Balkanskog poluostrva odnosno moravsko-vardarske železničke pruge i puta koji sa severa iz pravca Beograda vode moravskom dolinom do Niša, gde se račvaju ka jugu, prema Solunu i Atini, kao i na istok ka Sofiji i Istanbulu kroz Sićevačku klisuru (ili nišavsko—maričku magistralu). Kroz Kutinsku klisuru južno od Niša polazi zaplanjsko-lužnički put koji vodi u Zaplanje. Na severnom obodu Niša nema dolinskih useka, pa je preko relativno niskog prevoja Gramada sprovedena železničko-drumska Svrljiško-timočka, odnosno Transbalkanska dijagonalna magistrala .
Područje opštine Niš zahvata površinu od 596,71 km², na kome se nalazi Niš, Niška Banja i 68 (72) prigradskih i seoskih naselja, koja su se vremenom povezivala sa gradom tako da se već 1970. ocrtavala silueta grada na čitavom prostranstvu od izlaska iz Sićevačke klisure (na istoku), do Južne Morave u naselju Deveti maj (na jugu), na dužini od 18,5 km . Pod zemljom, ispod Niške Banje i Niša, postoji prirodni izvor tople vode, jedinstven i najveći potencijal čiste i obnovljive geotermalne energije na površini od čak 65 km². Ova prirodna akumulacija je na dubini od 500 do 800 m, a procenjeni kapaciteti su oko 400 miliona kubnih metara termomineralne vode.

Praistorija i stari vek
Na osnovu arheoloških iskopavanja može se zaključiti da je teritorija na kojoj se danas nalazi grad Niš bila naseljena ljudskim zajednicama još od perioda srednjeg paleolita (100.000-30.000 god. p. n. e.). Ostaci iz paleolita, nađeni na lokalitetu Kremenac, čuvaju se u arheološkoj zbirci Narodnog muzeja u Nišu. Iz perioda bronzanog doba pronađene su grobnice u Medoševcu i veliko naselje, koje se nalazi pored antičkog nalazišta Medijana.
O samom nastanku Niša postoji predanje da ga je sagradio kraljević Niša kamenom sa obližnje humske čuke.
Otkrića na praistorijskom lokalitetu Bubanj i Velika humska čuka govore da je tu postojala naseobina u periodu 5800—5500. godine pre naše ere. Najstariji sloj pripada neolitu ili starčevačkoj kulturnoj grupi. Ovi lokaliteti pripadaju Bubanj Salkuca Krivodol kompleksu.
Naziv grada, najverovatnije, potiče iz doba kada su njime vladali Kelti. Prema najčešće navođenoj tezi o etimološkom poreklu imena grada, Nišu su ime dali Kelti, Navisos sa značenjem Vilin grad.
Rimljani su osvojili grad u toku Dardanijskih ratova, u 1. veku pre nove ere. Grad se razvija kao strateška raskrsnica, vojni i trgovinski centar u provinciji Gornjoj Meziji. U vreme Rimskog carstva grad nosi ime Nais (Naissus), što je romanizovani naziv grčkog imena Naisos (Naissos). Već u 2. veku nove ere Nais je bio dovoljno poznat grad da ga Klaudije Ptolemej u svojoj „Geografiji“ pominje kao jedan od četiri najveća grada Dardanije.
Rimljani su 33. godine nove ere izgradili Via militaris koji je prolazio kroz Nais.
Septembra 268. godine rimska vojska predvođena carom Galijenom, i dvojicom budućih careva, glavnim komandantom Markom Aurelijem Klaudijem i komandantom konjice Aurelijanom sukobila se sa Gotima kod Naisa u najkrvavijem okršaju 3. veka, poznatom pod imenom bitka kod Niša. Tom prilikom pobijeno je između 30.000 i 50.000 Gota, a smatra se da je tom pobedom obezbeđeno postojanje Zapadnom carstvu još dva naredna veka.
U antičkom gradu Naisu je 27. februara između 271. i 273. rođen sin vojnog komandanta Konstancija Hlora i krčmareve kćerke Flavije Julije Helene, budući car Konstantin Veliki. U rodnom gradu car Konstantin I sagradio je carsku vilu Medijana, oko koje su pripadnici tadašnje aristokratije podigli svoje vile. Danas je taj prostor važno arheološko nalazište, koje je 1979. godine proglašeno za arheološko nalazište od izuzetnog značaja. Mozaički podovi i drugi ostaci carskog luksuza čuvaju su u muzeju na Medijani.
Godine 284, kada je car Dioklecijan odvojio Dardaniju od Gornje Mezije i učinio je zasebnom oblašću, Nais je postao glavni grad ove rimske provincije.
Prema istoričaru Edvardu Gibonu ("Decline and Fall of the Roman Empire" Vol. 2, XXV), u Medijani 364. godine carevi Valentinijan I i Valens podelili su Rimsko carstvo i potom vladali kao savladari.
U toku 4. veka osnovana je eparhija u Naisu, čime je Nais postao jedan od važnih verskih centara u Rimskom carstvu. Bazilika iz 4. veka u Naisu jedna je od najstarijih hrišćanskih spomenika na svetu. U toku četvrtog i petog veka episkopi iz Naisa: Gaudencije, Bonos, Markijan, Gajan i Projekt, ostavili su trag u hrišćanskom učenju.
Odličan strateški položaj i bogatstvo Naisa učinili su ga čestom metom napada mnogih naroda. Iako je car Julijan Apostat ojačao zidove oko Naisa i pretvorio ga u dobro utvrđen grad, Nais je često osvajan, spaljivan i razaran. Huni su Nais opseli 442. godine i totalno ga uništili. Sledeće razaranje je bilo 448. godine. Delimično obnovljen grad ponovo ruše varvari 480. godine.

Srednji vek
Prokopije u delu O građevinama piše da je car Justinijan I obnovio Nais, sagradio 32 nova utvrđenja, koja navodi sa nazivima, i obnovio 7 utvrđenja. Pored ovoga Prokopije u delu O ratovima obaveštava i o prvim provalama Slovena preko Dunava u okolinu Naisa oko 550-551.
Prve seobe Slovena i Avara odigrale su se u drugoj polovini 6. veka. Tokom 6. i 7. veka slovenska plemena su osam puta pokušala da zauzmu Nais. U poslednjem napadu 615. godine napadači su zauzeli grad i većina romanskog stanovništva je pobegla ili nestala. Tragovi romanskog stanovništva Naisa ostali su u lokalnom vlaškom stanovništvu.
U 9. veku bugarski car Simeon je postao gospodar Niša, ali je Vizantija povratila grad za vreme vladavine Vasilija II.
Godine 1072, ugarska vojska je dolinom Morave prodrla sve do Niša, ali je vizantijska vlast iste godine ponovo uspostavljena.
Stanovništvo Niša je 4. jula 1096. godine, porazilo vojsku krstaša-seljaka.
Ugari su od Vizantinaca 1127. godine osvojili Niš u kampanji u kojoj su takođe osvojili Beograd, Sofiju a prodrli su čak do Plovdiva, ali je kasnije između Ugara i vizantijskog cara Jovana sklopljen mir.
Sredinom 12. veka, vizantijski car Manojlo I Komnin ga je koristio kao bazu za svoje ratove sa Ugrima i dodatno ga utvrdio. U njemu se Manojlo dva puta sastao sa raškim velikim županom Stefanom Nemanjom, međutim za vreme vladavine Andronika I osvojio ga je ugarski kralj Bela III, da bi ga već 1183. osvojio Stefan Nemanja, koji je obnovio manastirsku crkvu svetog Pantelejmona u gradu. On je 27. jula 1189. u Nišu dočekao svetog rimskog cara Fridriha Barbarosu koji je krenuo u Svetu zemlju tokom Trećeg krstaškog rata. Tom prilikom Stefan Nemanja je Barbarosi predložio zajednički napad na Vizantiju. Grad je 1190. ponovo pao u vizantijske ruke nakon Nemanjinog poraza u bici na Moravi, a Srbi su ga osvojili tek 1331. godine, nakon pobede nad Bugarima kod Velbužda.
Osmanlije su pod Muratom osvojile i opljačkale Niš 1386. godine., nakon 25 dana opsade. U gradu su se, tokom srednjeg veka, čuvale mošti svetog Prokopija, koji je bio svetac zaštitnik grada Neposredno pre osmanskog osvajanja grada, njegove mošti su premeštene ka središtu tadašnje Srbije, u današnje Prokuplje. Novo osmansko pustošenje, grad je doživeo 1427. godine.
Godine 1443, Niš se ponovo našao u rukama Srba i despot Đurađ Branković ga je predao Đorđu Mrnjavčeviću. Hrišćanske vojske predvođene ugarskim vojskovođom Janošem Hunjadijem zajedno sa srpskim despotom Đurđem Brankovićem, pobedile su Turke i potisnule ih do Sofije tokom Duge vojne. Važna bitka odigrala se kod Niša, koji je ostao slobodan grad još skoro godinu dana posle toga.

Osmansko carstvo
Niš je ponovo pao pod osmansku vlast 1448. godine i ostao u Osmanskom carstvu narednih 245 godina. U ovom periodu Niš je bio jedno od sedišta turske vojne i civilne vlasti, a u najdužem periodu nalazio se u Smederevskom pašaluku.
Nekoliko dana nakon 20. juna 1521. godine besneo je veliki požar u Nišu. Grad je mogao da bude sasvim uništen da beglerbeg Ahmed-paša, koji je zapovedao turskom vojskom protiv Ugarske u to vreme, nije došao u poslednjem trenutku u pomoć.
Tokom Velikog turskog rata 24. septembra 1689. godine kod Niša se odigrala bitka u kojoj je turska vojska teško poražena, nakon čega su Austrijanci, pod zapovedništvom kneza Badenskog, prvi put ušli u Niš. Oni su 1690. godine na ostacima srednjovekovnog utvrđenja sagradili dva jaka bastiona po projektu italijanskog inženjera Peronija, i dao im imena car Leopold i carica Leonora. Posle neuspeha u daljim pohodima austrijske snage su se povukle u Niš i 8. septembra 1690. godine nakon 25 dana borbi austrijski grof Gvido Štaremberg je kapitulirao i predao grad Turcima.
Nakon tursko-austrijskog rata 1717. godine i gubitka Beograda, Niš dobija na važnosti. Sultanovom poveljom od 19. februara 1719. godine otpočela je izgradnja velike tvrđave u Nišu. Niš postaje centar Beglerbegluka Rumelije, tj. turskih poseda u Evropi. Niška tvrđava, koja je tada sagrađena (1719—1723), i dalje predstavlja jednu od najlepših i najbolje sačuvanih građevina takve vrste na Balkanu. Podignuta je na mestu starijih tvrđava iz rimskog, vizantijskih i srednjovekovnog perioda. Ima višeugaonu osnovu, osam terasa i četiri masivne kapije. Prostire se na površini od 22 ha i opasana je zidinama dugim 2.100 m, 8 m visokim i 3 m debelim u proseku. Sa spoljne strane tvrđava je bila opasana širokim šančevima, od kojih je severni i danas sačuvan. Pored masivnih zidina, dobro očuvane su i južna Stambol-kapija i severna Beogradska kapija, dok su severna Vidin-kapija i jugoistočna Jagodin-kapija tek delimično očuvane.
Godine 1737. Niš je zauzet i okupiran od austrijske vojske. Bakrorezom je predstavljen trenutak 28. jula 1737. godine predaje ključeva grada od strane turskih deputata austrijskom general-feldmaršalu baronu od Tingena koji preuzima grad u ime carskog generala Filipija. Turci su se, takođe bez borbe, 18. oktobra 1737. godine vratili u Niš. Oba austrijska poraza i povlačenja iz Niša praćena su velikim odmazdama nad hrišćanskim stanovništvom, uništavanjem crkava i manastira, masovnim pogubljenjima, mučenjem i odvođenjem u roblje.
U Nišu je 29. septembra 1739. godine potpisan sporazum kojim je okončan Rusko-austrijsko-turski rat.
U prvoj polovini 18. veka je nastalo Kazandžijsko sokače, danas jedini očuvani deo stare niške čaršije.
U toku Prvog srpskog ustanka, ustanička vojska se našla pred Nišem tek 1809. godine, krećući se ka Kosovu. Karađorđe je predlagao da se na Niš krene sa celokupnom vojskom, ali su ostale vojskovođe tražili da se Niš napadne sa četiri fronta, kako je na kraju i bilo urađeno. Ukupno 16.000 srpskih ustanika stiglo je do Niša 27. aprila 1809. pod vođstvom Miloja Petrovića. Izgradili su šest šančeva: prvi i najveći bio je na Čegru pod komandom vojvode Stevana Sinđelića. Drugi je bio u Gornjem Matejevcu, u blizini Latinske crkve, sa Petrom Dobrnjcem, treći je severozapadno od Kamenice sa vojvodom Ilijom Barjaktarevićem, četvrti u Kamenici sa komandantom Milojem Petrovićem, peti je bio iznad Kamenice sa vojvodom Pauljom Matejićem i šestu u Donjem Matejevcu. Predlog Miloja Petrovića da se Niš odmah napadne nije bio prihvaćen, već se želelo da se grad drži u blokadi. Turska vojska je dobila pojačanje od 20.000 vojnika iz Jedrena, Soluna, Vranja i Leskovca.
Turci su 31. maja 1809. godine napali Sinđelićev šanac na Čegru, a bitka se vodila ceo dan. Kako je nadmoć Turaka postajala očevidnija, a pomoć iz ostalih šančeva nije stizala, Stevan Sinđelić je pri naletu Turaka u šanac, pucao u magacin sa municijom i razneo sebe i veći broj Turaka. Posle bitke na Čegru izgrađena je kula na putu za Carigrad, krajem leta 1809. godine. Kula je izgrađena po nalogu Huršid-paše, tadašnjeg zapovednika Niša, od glava srpskih vojnika poginulih na Čegru, po čemu je jedinstvena u svetu. U Ćele-kulu su uzidane 952 lobanje srpskih vojnika kao opomena srpskom narodu. Nad kulom je 1892. podignuta kapela koja danas čuva 58 preostalih lobanja.
U vreme istrage o zaveri Heterije 1821. godine javno su obešeni ljudi pod optužbom da spremaju ustanak, a pored toga uhapšeno je još oko dve stotine Nišlija. Najpoznatiji među obešenima bio je vladika Milentije. Ovom događaju je posvećen spomenik podignut 1913.
Godine 1835, izbio je ustanak u 16 sela (Kamenica, Cerje, Miljkovac, Vele Polje, Paligrace, Kravlje, Gornji Krupac, Beli Breg, Draževac itd.) u okolini Niša protiv bezakonja i zuluma Salih-paše. Turci su iz Niša poslali vojsku ali su poraženi u borbama kod Miljkovca. U međuvremenu su kneza Miloša i beogradski vezir posredovali su preko svojih delegata i uspeli da dogovore mir i amnestiju za pobunjenike.
Početkom aprila 1841. godine u niškom, leskovačkom, pirotskom i vranjskom kraju izbila buna protiv Turaka, poznata kao „Milojeva i Srndakova buna“, koju su predvodili Miloje Jovanović i Nikola Srndak. Centar ustanka nalazio se u selu Kamenica kraj Niša. Buna je u krvi ugušena 23. aprila 1841. godine.
Administrativnom podelom Osmanskog carstva 1846. godine stvoren je Niški pašaluk, a 1864. pripojen je Dunavskom pašaluku kada je Niš postao centar Niškog sandžaka.
U ovom periodu je delovao učitelj Tasa - Atanasije Petrović, kao mlađi nastavnik od 1840. i glavni učitelj od 1859, sve do iza oslobođenja od Turaka.
Za istoriju Niša i okoline važna je i 1860. kada su Srbi pripremali ustanak. Iste godine Niš je posetio i veliki vezir Kibrizli Mehmed-paša. On je ustanovio Privremeni krivični sud, hapsio i ubijao viđenije Srbe, koji su mogli da podignu ustanak. I dalje, tokom šezdesetih godina 19. veka, Srbi se bune, organizuju razne odbore, komisije i udružuju se. Predvođeni Nikolom Rašićem 1874. Nišlije i stanovnici okolnih sela, osnivaju Niški komitet koji se 1876. kada je krenuo Prvi srpsko-turski rat, prvi priključio i sa svojim zaverenicima dao veliki doprinos oslobođenju niških krajeva i njihovom prisajedinjenju matici Srbiji.

Kraljevine Srbija i Jugoslavija
Borbe za oslobođenje Niša od turske vlasti otpočele su 29. decembra 1877. godine. Knez Milan Obrenović je ušao u njega 11. januara 1878. godine. U spomen na ove događaje podignut je spomenik 1902. Članom 3 Sanstefanskog sporazuma, odn. Berlinskim ugovorom, Niš je pripojen Kneževini Srbiji. U to vreme u gradu je često zasedala skupština. Prvo zasedanje Narodne skupštine Srbije desilo se u zgradi osnovne škole iza Saborne crkve, 23. novembra 1878. godine. U periodu od oslobođenja do Majskog prevrata Niš je često nazivan druga prestonica Srbije.
Godine 1884, izgrađena je železnička pruga između Niša i Beograda. Prva telefonska govornica je u Nišu otvorena 1901, a 1908. godine izgrađena je hidrocentrala snage 670 kW (900 konjskih snaga) na Nišavi u Ostrovici.
Na zasedanju Narodne skupštine 21. septembra 1885. godine u Nišu doneta je odluka o ratu sa Bugarskom. Zgrada Pasterovog zavoda je podignuta 1900. - prva zdravstvena ustanova za preventivnu medicinsku zaštitu na Balkanu.
Primirje sa Bugarskom na kraju Drugog balkanskog rata je 30. jula (po starom kalendaru 17. jula) 1913. godine sklopljeno u Nišu, što je bila osnova za potpisivanje Bukureškog mira 10. avgusta 1913. godine.
Pred početak Prvog svetskog rata 1914. godine u Niš su prešle Vlada i Narodna skupština, a grad je bio ratna prestonica Kraljevine Srbije od 26. jula 1914. do 16. oktobra 1915. godine.
Srpski premijer Nikola Pašić je 28. jula 1914. godine u Nišu dobio telegram o austrougarskoj objavi rata Srbiji. Kasnije iste godine, 17. septembra, potpisuje tajni ugovor o savezništvu sa albanskim političarem Esad-pašom.
Na dan 7. decembra 1914. godine Narodna skupština je na zasedanju u Nišu donela Nišku deklaraciju o ujedinjenju Srba, Hrvata i Slovenaca. Kao i ostatak Srbije, i Niš je na prelazu 1914/15 bio zahvaćen epidemijom tifusa i drugih bolesti, na šta podseća Spomenik umrlim od tifusa u krugu Vojne bolnice.
Prva bugarska armija zauzela je Niš 6. novembra 1915., dok su Bugari 17. novembra formirali Moravsku vojno-inspekcionu oblast. Okupirani grad 27. januara 1916. godine posetio je nemački car Vilhelm II da bi se sastao sa bugarski carem Ferdinandom I.
Ustanici su se u toku 1917. godine našli manje od 10 km od Niša, tako da su se tamošnje okupacione vlasti uplašile. Na ustanike su poslate dve vojske da se obračunaju sa njima. Prva vojska pod komandom lokalnog zapovednika okupacione vojske oko Blaca nije urodila plodom, a druga vojska, austrougarska izviđačnica (patrola), je poražena i desetkovana od Vojinovićevih ljudi, a ustanici su 7. marta osvojili Blace. Spomen kosturnica poginulima u ustanku je podignuta u Niškoj tvrđavi 1927.
U januaru 1918. godine svako u Nišu je bio ubeđen da je bugarska okupacija kratkog veka i da će se srpska vojska vratiti. Saveznici dolaze 10. oktobra 1918. godine do Niša kojeg drži Makenzen. Potukavši 11. nemačku armiju, koja je 1915. godine zauzela Beograd, Niš oslobađaju 12. oktobra 1918. snage Prve srpske armije na čelu sa vojvodom Petrom Bojovićem.
Od 1922. godine Niš je postao središte oblasti. Na čelu vlasti stajao je veliki župan koga je postavljao kralj svojim ukazom. U sastavu Niške oblasti ulazilo je 11 srezova i dva okruga. Dana 23. marta 1923. godine potpisan je sporazum između Kraljevine SHS i Kraljevine Bugarske čime su unapređeni međudržavni odnosi, ali je sporazum doveo do puča u Kraljevini Bugarskoj. U ovo vreme je nastao osobit memorijal, Spomenik fudbaleru, posvećen Ljubomiru Jakovljeviću koji je u zimu 1926. spasao dečaka iz nabujale Nišave, ali sam stradao.
Od 1929. do 1941. godine Niš je bio sedište Moravske banovine. Novi vodovod je osvećen 27. juna a Spomenik oslobodiocima Niša za Vidovdan 1937. Zgrade Berze rada i Radničke kuhinje su osvećene pred kraj 1937. Početkom 1939. su otvoreni novi hirurški paviljon Državne bolnice i nova zgrada Narodnog pozorišta. Spomenik kralju Aleksandru Karađorđeviću je otkriven u decembru 1939 (uklonjen 1946, obnovljen 2004). Građena su nova naselja: Čair, radnička kolonija na Svetonikolskom bregu, kolonija osoblja Železničke direkcije, takođe i nekoliko divljih naselja.
Nakon pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu 25. marta 1941. godine, 27. marta izbijaju masovne demonstracije u Beogradu, Nišu i Užicu.

Drugi svetski rat
U Aprilskom ratu 1941. godine, vojni aerodrom kod Medoševca bombardovan je 6. dok je Niš bombardovan 8. aprila. Tom prilikom je stradalo oko 400 a više od 500 lakše ili teže povređeno.
Nemačka Prva tenkovska grupa, pod komandom feldmaršala Klajsta, 7. aprila sa tla Bugarske napreduje severozapadno ka Nišu i Beogradu. Nemci 8. aprila nastavljaju napredovanje uprkos što su nailazili na jak otpor Pete jugoslovenske armije južno od Niša, a 9. aprila pogoršanje strateške situacije primorava Jugoslovene da se povuku severozapadno uz Moravu što omogućava Klajstovoj 11. nemačkoj oklopnoj diviziji da brzo i bez otpora zauzme Niš. Okupacija Niša trajala je od 1941. do 1944. godine, a od 1942. u gradu se nalazila nemačka oblasna vojna uprava 809 (nem. Feldkommandantur 809).
Na početku okupacije u Nišu otvoren je prvi nacistički koncentracioni logor u Jugoslaviji, iz koga će tokom okupacije oko 12.000 logoraša biti odvedeno i streljano na stratištu Bubanj. Logorska zgrada podignuta je 1930. za potrebe vojne kasarne na Crvenom krstu. Fašističkim osvajanjem Niša, aprila 1941, gubi svoju prvobitnu namenu, ograđen je bodljikavom žicom i do jula je korišćena kao sabirni logor za zarobljene vojnike jugoslovenske (kraljevske) vojske. U periodu od jula do septembra prerasta u koncentracioni logor i postaje mučilište za Jevreje, taoce i simpatizere NOR-a. Dana 12. februara 1942. logoraši su organizovali masovno bekstvo iz logora, tako što su goloruki jurišali na naoružane nemačke čuvare i bodljikave žice kojima je logor bio opasan. Događaj poznat pod nazivom proboj logora na Crvenom Krstu je jedinstven u Drugom svetskom ratu u porobljenoj Evropi. Tom prilikom je oko stotinu ljudi pobeglo iz logora i priključilo se partizanima, a stotinu pedeset ostalo na žicama. O ovom događaju snimljen je i film Lager Niš 1987. godine, u režiji Miomira Stamenkovića.
Nakon bekstva upravu logora preuzima Gestapo, koji stražu sastavljenu od pripadnika nemačkih jedinica desetkovanih na frontovima, maksimalno pojačava. Oko čitavog kompleksa, veličine oko 7 hektara, podignut je visoki zid sa kamenim tornjevima-osmatračnicama, čime logor dobija današnji izgled.
Tokom 1943. i 1944. godine Niš je bio 57 puta meta savezničkog bombardovanja (po nekim podacima 15) u kojima je bio teško oštećen. Tom prilikom nanete su ogromne štete objektima od značaja za okupatora, saobraćajnice, aerodrom, pruge, mostovi, železnička stanica. U tim napadima stradale su i okolne zgrade, druga imovina i ljudi.
Dana 14. oktobra 1944. Niš je oslobođen od Nemaca nakon uspeha Niške operacije i ulaska NOVJ i bugarskih snaga koje je sovjetska armija isturila ispred sebe.
Dana 7. novembra 1944. iznad Niša dogodio se najveći vazdušni saveznički sukob.

Republika Jugoslavija
Niš je postao centar Niškog regiona 1975, a od 1992. i Nišavskog upravnog okruga.
U prvoj polovini devedesetih godina 20. veka Niš je smatran za jako uporište SPS-a i zato je često nazivan „crveni grad“. Međutim, 1996. godine, u Nišu, na lokalnim izborima, pobedila je Koalicija Zajedno, a gradonačelnik je postao Zoran Živković, koji je nešto kasnije postao i premijer Srbije. Nakon drugog kruga izbora, 17. novembra 1996. godine, u Nišu su otpočeli svakodnevni građanski i studentski protesti, koji su se brzo proširili na celu Srbiju.

NATO bombardovanje
U toku bombardovanja 1999. godine Niš je bio česta meta napada aviona NATO, i pritom su uništena brojna industrijska postrojenja, glavna gradska trafo-stanica i aerodrom, (najviše bombardovan u Nišu), a dejstvovano je i na kasarnu „Stevan Sinđelić“ i civilne objekte, kao što je obdanište. Ukupno je tokom bombardovanja Niš bio meta 40 puta, a poginulo je 56 građana Niša a povređeno više od 200.
NATO avijacija je u petak, 7. maja, usred dana zasula kontejnerima kasetnih bombi sam centar grada u vreme najveće frekvencije saobraćaja i ljudi. Pogođena je Šumatovačka ulica u kojoj se nalazi zgrada rektorata Univerziteta u Nišu, kao i međumesna autobuska stanica i glavna pijaca „Tvrđava“ i, na drugom kraju grada, Gradska bolnica i naselje Duvanište. Tom prilikom poginulo je 15 civila, među kojima su bili ljudi svih starosnih doba, uključujući i jednu trudnicu.
Kao sećanje na žrtve NATO bombardovanja grada Niša podignuta je Spomen kapela u parku pored Tvrđave.
Na drugoj strani ulice, na Keju, kraj Nišave, nalazi se još jedan spomenik stradalima u NATO agresiji, koji je izgradilo tadašnje državno rukovodstvo na čelu sa SPS. Postojanje dva obeležja, koja podsećaju na nedužne žrtve iz 1999, i koja su 50 m jedno od drugog u Šumatovačkoj ulici u kojoj je stradao veliki broj civila od kasetnih bombi, takođe je istorijski raritet Niša. Ovaj „memorijalni kompleks“ svedoči o međustranačkim sukobima i partijskim razlikama rukovodstava na gradskom i republičkom nivou, koji su postojali pre i posle NATO agresije.

Skorašnja istorija
Dana 17. maja 2002. godine potpisan je u Nišu sporazum između Srpske i Makedonske pravoslavne crkve o konstituisanju autonomne Ohridske arhiepiskopije i prevazilaženje raskola.
U oktobru 2009. godine Srbija i Rusija su potpisale dogovor o otvaranju regionalnog centra za vanredne situacije u Nišu, koji bi trebalo da bude završen do 2012. godine, a postaće operativan već u avgustu 2010. godine. Njegova osnovna namena je brza i efikasna spasilačka reakcija u slučaju poplava, požara ili zemljotresa, ali bi, u okviru njega, postojali i timovi za razminiravanje terena. Planira se da ovaj centar pokriva područje jugoistočne Evrope, a u njegovoj izgradnji će aktivno učestvovati rusko Ministarstvo za vanredne situacije. Za sedište ovog centra, Niš je izabran zbog svoje povoljne geografske lokacije, a tokom 2007. godine, Niš je korišćen kao baza za gašenje požara koji su zahvatili Srbiju i okolne zemlje.
Povodom verskog obeležavanja 1700 godina od izdavanja Milanskog edikta 2013. Niš se ponudio da bude domaćin vaseljenskog sabora hrišćanskih crkava. Iako konačna odluka još nije doneta, grad se uveliko priprema za ovaj događaj.

Niš je najznačajniji kulturni centar jugoistočne Srbije. U gradu postoji Narodno pozorište, osnovano 1887, koje je jedno od najstarijih u zemlji, kao i Simfonijski orkestar. Pozorište lutaka započelo je rad 1951, a 1977. grad mu je dodelio zgradu sa salom sa 212 mesta.
U gradu se tokom cele godine održavaju kulturne manifestacije, kao što su: Festival glumačkih ostvarenja „Filmski susreti“ Niš, Nimus - Niške muzičke svečanosti — festival ozbiljne muzike (obe manifestacije nosile su predznak „jugoslovenski“ i predstavljale važan kulturni činilac u SFR Jugoslaviji), džez festival Nišvil, muzički festival Nisomnija, Sajam knjiga u Nišu, međunarodni festival amaterskih horova „Horske svečanosti“, Majska pesma (festival dečje muzike) i druge.
Narodna biblioteka „Stevan Sremac“ u Nišu osnovana je 1879. a Univerzitetska biblioteka Nikola Tesla 1967. godine Nekad je Niš imao dva jaka izdavača IP „Gradinu“ i „Prosvetu“. Danas je izdavaštvo u gradu dosta skromno i njime se bave: Niški kulturni centar, Studentski kulturni centar, IP „Zograf“, „Sven“ i brojni drugi privatni štampari. Od 1966. godine u Nišu neprekidno izlazi obnovljeni književni časopis „Gradina“, čiji je sada izdavač Niški kulturni centar, a poslednje decenije izlazili su i časopisi „Slava“ i „Srpski jug“.
Pored biblioteka i muzeja, ostale institucije kulture u Nišu su: Istorijski arhiv, Niški kulturni centar (NKC), Studentski kulturni centar, akademski list „Presing“, internet portal NišKafe.
U obližnjem Sićevu postoji najstarija likovna kolonija u zemlji — Međunarodna likovna kolonija „Sićevo“, koju je osnovala slikarka Nadežda Petrović, a takođe i Književna kolonija „Sićevo“, koju organizuju NKC i Društvo književnika i književnih prevodilaca Niša
Delovi grada imaju svoje festivale poput Pantelejskog vašara i Palilulske večeri.

Muzeji i galerije
Narodni muzej je osnovan 1933. i danas poseduje oko 40.000 eksponata; značajne su arheološke kolekcije iz praistorije i rimski predmeti iz Medijane; u muzeju su predstavljeni i eksponati iz Srednjeg veka i novijeg doba. U okviru muzeja se može posetiti kolekcija predmeta vezanih za život i delo pisca Stevana Sremca i pesnika Branka Miljkovića. Maja 2007, Narodni muzej u Nišu je po prvi put učestvovao u međunarodnoj manifestaciji Noć muzeja.
Ostali istorijski muzeji su: arheološka nalazišta Nais i Medijana, brdo Čegar i Ćele kula. Nekadašnji Koncentracioni logor Crveni Krst danas ima memorijalnu postavku.
Grad Niš ima i Galeriju savremene umetnosti, Galeriju Sinagoga, Galeriju 77, Galeriju NKC i Paviljon u Tvrđavi.

Niš se oduvek nalazio na raskrsnici balkanskih i evropskih puteva. Još u antičko vreme pored Naisa je prolazio rimski put Via militaris kasnije nazvan Carigradski drum, koji je spajao rimske gradove Singidunum (današnji Beograd) i Konstantinopolj (ili Carigrad, a današnji Istanbul).
Kroz teritoriju grada prolaze tri važna pravca međunarodnih puteva i železnica. Niš je multimodalno čvorište najvišeg ranga u Evropi. Na ovom području, ukršta se više vrsta saobraćajnih puteva: koridor auto-puta, železničke pruge, aerodrom i planirane pruge za velike brzine, železničko čvorište, robno-pretovarni centar, optički kablovi, tranzitne centrale, TV i CT predajnici, strujni dalekovod 400kV i gasovod.
Mreža puteva je dugačka 391 km, a njenu strukturu čine: magistralni putevi 9%, regionalni putevi 23% i lokalni putevi 68%.
Glavna saobraćajnica dolazi iz pravca Beograda i nastavlja na jug prema Solunu i Atini. Druga važna magistrala je put E80, koji od Jadranskog mora i Prištine vodi prema Dimitrovgradu, Sofiji, Istanbulu i dalje ka Bliskom istoku. U Nišu se odvaja i put ka severozapadu (E771), prema Zaječaru, Kladovu i Drobeta-Turnu Severinu u Rumuniji.
Javni gradski saobraćaj se odvija isključivo autobusima, a sastoji se od 13 linija. Tramvajski sistem prevoza u Nišu postojao je od 16. novembra 1930. do 10. avgusta 1958. godine.

Sa Niškom Banjom, posebnim balneološkim centrom u neposrednoj blizini grada, ali i bogatom istorijom i izdašnom prirodom, turistička ponuda grada Niša i okoline pruža velike mogućnosti za banjski, lečilišni, poslovni i kongresni turizam.
Ukupan broj turista u 2008. godini na teritoriji grada Niša je 86.149, od čega je 29.885 stranih turista.

Izletišta
• Niška Banja — banjsko lečilište, udaljeno 10 km od centra grada, u podnožju Koritnjaka, ogranka Suve planine
• Čair — gradski park sa bazenom i sportskim terenima
• Park Sveti Sava — gradski park
• Kamenički vis — izletište i skijalište blizu Niša, na 805—814 m nadmorske visine
• Sićevačka klisura — uzak deo doline Nišave između sela Prosek i Dolac, 14 km uzvodno od Niša
• Oblačinsko jezero — prirodno jezero na 20 km od Niša, blizu mesta Oblačina, u podnožju Malog Jastrepca
• Banja Topilo — mala banja na 25 km od Niša, u ataru sela Vele Polja, prema Aleksincu i Sokobanji
• Cerjanska pećina — 14 km od Niša, a ataru sela Cerja
• Jelašnička klisura — u dolini Jelašničke reke, blizu sela Jelašnica, kod Niške Banje
• Bojanine vode, na ogranku Suve planine, iznad sela Jelašnica
• Suva planina

Istorijski spomenici
• Niška tvrđava — vojno utvrđenje iz turskog vremena, 17. vek,
• Medijana — arheološko nalazište iz rimskog doba (3—4. vek),
• Logor Crveni krst — jedan od retko očuvanih logora iz Drugog svetskog rata,
• Bubanj — spomen park na stratištu streljanim građanima u Drugom svetskom ratu,
• Ćele kula — jedinstveni spomenik iz 19. veka sa lobanjama srpskih ustanika iz bitke na Čegru, uzidanim u kulu,
• Čegar — brdo na kome je bilo poprište bitke na Čegru, 10. maja 1809. godine,
• Spomenik oslobodiocima Niša — spomenik posvećen oslobođenju Niša od Turaka i rodoljubima iz Prvog svetskog rata,
• Spomenik Aleksandru Ujedinitelju — spomenik posvećen kralju Aleksandru Karađorđeviću,
• Kazandžijsko sokače — stari urbani deo grada u današnjoj Kopitarevoj ulici, izgrađen još polovinom 18. veka,
• Starohrišćanska bazilika sa martirijumom u Jagodin-mali, 4. vek,
• Ranohrišćanska grobnica sa freskama sa kraja 6. veka,
• Spomen kapela — podignuta žrtvama NATO bombardovanja 1999. godine,
• Praistorijski lokalitet Bubanj — arheološko nalazište iz doba neolita.

Poznate Nišlije:
U Nišu je rođen niz ljudi značajnih za istoriju ovoga grada, ali i za istoriju države Srbije — naučnici, državnici, književnici, umetnici, političari, vojskovođe... Ovo je samo deo spiska ljudi koji su zadužili ovaj grad.

Rođeni u Nišu
• Konstantin Veliki (272—337), rimski car, rođen u antičkom Naisu (koji se nalazio na teritoriji savremenog grada Niša)
• Konstancije III (? — 421), car zapadnog rimskog carstva, rođen u antičkom Naisu (koji se nalazio na teritoriji savremenog grada Niša)
• Patrijarh srpski Spiridon (oko 1350), srpski patrijarh, pisac, hroničar i letopisac.
• Todor Stanković (1852—1925), ugledna ličnost nacionalne istorije, učesnik svih ratova Srbije od 1876—1918. godine. Srpski kraljevski konzul u Prištini, Skoplju, Bitolju i Solunu
• Nikola Uzunović (1873—1954), predsednik Vlade Kraljevine Jugoslavije u dva navrata
• Dobrica Milutinović (1880—1956), glumac, član Narodnog pozorišta u Beogradu od 1899. do smrti
• Svetislav Milosavljević (1882—1960), ban Vrbaske banovine i ministar saobraćaja u Kraljevini Jugoslaviji
• Dragiša Cvetković (1893—1969), gradonačelnik Niša i premijer Kraljevine Jugoslavije
• Miloš Đorić (1893—1975), bio je srpski i niški lekar (primarijus), književnik, prevodilac, publicista, dobrovoljac u Balkanskom i Velikom ratu, gradonačelnik Zemuna, šef kožnog odeljenja bolnica u Zemunu, Beogradu i Nišu, nosilac francuskog ordena Legije časti.
• Dušan Đ. Cvetković (1892—1978), glumac, operski pevač, reditelj, dramski pisac i upravnik pozorišta
• Dušan Radović (1922—1986), novinar i pisac
• Žika Milenković (1928—2008), glumac
• Branko Miljković (1934—1961), jedan od najpoznatijih srpskih pesnika druge polovine 20. veka
• Dimitrije Milenković (1935), jedan od poznatijih niških književnika, i ugledno ime u savremenoj srpskoj poeziji.
• Mladen Nedeljković Mlađa (1936—2005), glumac
• Šaban Bajramović (1936—2008), međunarodno priznati pevač i kompozitor romske muzike
• Kornelije Kovač (1942), rok muzičar i kompozitor
• Tanasije Uzunović (1942), glumac
• Zoran Živković Tuta (1945), srpski rukometaš, reprezentativac i trener reprezentacije Jugoslavije
• Vladimir Savčić Čobi (1948—2009), muzičar i glumac
• Slobodan Stojadinović Čude (1948—2011), pesnik, pripovedač, likovni i književni kritičar
• Ninoslav Stojadinović (1950), akademik SANU i ambasador
• Dragan Pantelić (1951), srpski fudbaler i reprezentativac Jugoslavije
• Nenad Milosavljević (1954), rok muzičar i osnivač Galije
• Biljana Krstić (1955), pevač rok i narodne muzike i tekstopisac
• Zoran Živković (1960), gradonačelnik Niša i premijer Republike Srbije
• Goran Šepa (1960), rok muzičar i osnivač Kerbera
• Zoran Ćirić (1962), pisac
• Dragan Stojković Piksi (1965), srpski fudbaler i reprezentativac (84 utakmice)
• Slađana Stanković (1965—1999), žena dobrovoljac na Kosovu i Metohiji 1999.
• Lidija Mihajlović (1968), srpska sportistkinja i reprezentativka Srbije u streljaštvu
• Kokan Mladenović (1970), pozorišni režiser, upravnik Ateljea 212
• Nenad Vasilić (1975), srpski i austrijski džez kontrabasista
• Dejan Stojiljković (1976), pisac
• Ivan Miljković (1979), srpski odbojkaš i reprezentativac (olimpijski i evropski šampion)
• Nikola Karabatić (1984), francuski rukometaš i reprezentativac (olimpijski, svetski i evropski šampion)
• Nemanja Radulović (1985), violinista
• Stefan Jović (1990), srpski košarkaš i reprezentativac (olimpijski, svetski i evropski vicešampion)
• Sava Ranđelović (1993), srpski vaterpolista i reprezentativac (olimpijski, svetski i evropski šampion)

Znamenite ličnosti koje su deo života ugradile u istoriju Niša
Velika plejada znamenitih ličnosti Srbije, tako prisutna u svom vremenu, deo svog životnog puta, stvaranja i herojstva ugradila je u istoriju Niša.
• Stevan Sinđelić (1770—1809), vojvoda iz Prvog srpskog ustanka; poginuo u bici na Čegru
• Jovan Apel (? — 1907), industrijalac i osnivač prve pivare u Nišu
• Vladan Đorđević (1844—1930), lekar, književnik i političar, predsednik ministarskog saveta (vlade) i sanitetski pukovnik. Osnivač i prvi Upravnik Vojne bolnice u Nišu
• Mihajlo-Mika Marković, (1847—1911), lekar, ratni hirurg, sanitetski pukovnik, dugogodišnji načelnik santeta srpske vojske, Upravnik Vojne bolnice u Nišu, osnivač Pasterovog zavoda u Nišu, reformator vojnog Saniteta srpske vojske.
• Stevan Sremac (1855—1906), srpski pisac, došao u Niš ubrzo nakon oslobođenja od osmanske vlasti; pisao o životu starog Niša (Ivkova slava, Zona Zamfirova)
• Jelena J. Dimitrijević (1862—1945), srpska književnica, putopisac i dobrotvorka; u Nišu je živela od 1881. do 1898; napisala je nekoliko dela inspirisanih životom u Nišu, kao što je pripovetka u stihu na niškom dijalektu Baba Krasa, putopis Pisma iz Niša o haremima i Đul-Marikina prikažnja.
• Jeremija Živanović (1874—1940), književnik, srednjoškolski profesor, pokretač časopisa Gradine i ban Moravske banovine
• Mira Stupica (1923) dramski umetnik, na početku karijere radila u Narodnom pozorištu u Nišu
• Patrijarh srpski Irinej (1930—2021), dugogodišnji episkop niški a od 2010. godine 45. vrhovni poglavar Srpske pravoslavne crkve
• Dragan Holcer (1945), jugoslovenski fudbaler i reprezentativac (52 utakmice)
• Gradimir Milovanović (1948), matematičar, dopisni član SANU i redovni profesor Elektronskog fakulteta u Nišu
• Aleksandar Blatnik (1944), karikaturista, slikar grafičar, dizajner i pisac. Član je slikarsko-grafičke sekcije ULUPUDS, sa zvanjem „istaknuti umetnik“. Nosilac je ULUPUDS-ove nagrade za životno delo .
• Milorad Mitković (1950) ortopedski hirurg akademik, dopisni član Srpske akademije nauka i umetnostii i profesor hirurgije na Medicinskom fakultetu u Univerziteta u Nišu.
• Dragiša Stanković Čelik, jugoslovenski bokser, prvak Jugoslavije 1961. i 1964. godine.
• Petko Jovančić (1942—2015), majstor kulinarstva i jedan od najpoznatijih niških kuvara.

Rezervišite smeštaj

Pogledajte Video

Pogledajte Galeriju Slika