Novi Pazar

Novi Pazar je grad i sedište istoimene jedinice lokalne samouprave u Raškom okrugu, na reci Raški, u središtu Novopazarskog polja ili Staroga Rasa, Srbija. Prema popisu iz 2011. u Novom Pazaru bilo je 66.527 stanovnika. Šire područje grada Novog Pazara ima 100.410 stanovnika.

Novi Pazar nalazi se na 297 km južno od Beograda, na deonici starog puta koji preko Ibarske magistrale vodi prema Podgorici i Jadranskom moru. Lociran je u zvezdastoj dolini reka Jošanice, Raške, Deževske i Ljudske, na nadmorskoj visini od 496 m. Okružen je visokim planinama Golijom i Rogoznom i Pešterskom visoravni.
Kraj je bogat prirodnim resursima. To je prostrana planinska teritorija, na kojoj se optimalno smenjuju blagi i oštri usponi, rečni useci i doline, visoravni, veliki kompleksi četinarskih šuma, prostrane livade i pašnjaci, a prostor ima izuzetno bogatu floru i faunu, obilje čiste vode, termalnih i mineralnih izvora (Novopazarska i Rajčinovića banja i Slatinski i Deževski kiseljak). Uz prirodne i ljudske resurse, kao i brojne spomenike kulture, Novi Pazar ima velike potencijale za održiv razvoj - proizvodnju zdrave hrane i razvoj svih vidova turizma.

Srednjovekovna Srbija
Postanak Novog Pazara pada u doba uspostavljanja turske vlasti u Raškoj oblasti. Ispod staroga grada Rasa, središta stare srpske države Raške i Nemanjine prestolnice, razvilo se najkasnije u doba Vuka Brankovića tržno mesto koje se zvalo Trgovište, a nalazilo se na mestu današnjeg lokaliteta zvanog Pazarište. U obližnjem starom železnom rudniku Gluhavici (Gluha Vas), Turci su još od 1396. imali svoga kadiju i svoju carinu na teritoriji Vuka Brankovića. Obližnje staro Trgovište pominje se 1451. kao trg srpskoga despota. Turci su pod sultanom Mehmedom II uzeli Trgovište od despota Đurđa (1456), a 1459, kada su Turci zauzeli Despotovinu, u starom Trgovištu se pominje turski subaša, dok se 1461. u istom mestu pominje i turski kadija. Tada je pored starog Trgovišta, koje su Turci nazivali Eski Bazar (tur. Eski Bazar; Staro Trgovište, odnosno Stari Pazar) već postojalo i novo Trgovište, koje su Turci nazivali Jeni Bazar (tur. Yeni Bazar; Novo Trgovište, odnosno Novi Pazar). Vremenom, poslednji naziv je preovladao i ušao u opštu upotrebu.

Osmanska vladavina
Novi Pazar se prvi put pominje 1461, kada su Dubrovčani i u njemu i u starom Trgovištu imali svoje sudije (consules). Nekoliko godina posle prvoga pomena, 1467. pominju se u Novom Pazaru turski kadija i subaša. Osnivač Novog Pazara bio je jedan od najslavnijih turskih vojskovođa, energičan Gazi-Isa-beg Isaković, koji se između 1440. do 1472. često pominje u ratnim pohodima u zapadne srpske zemlje. Gazi-Isa-beg podigao je pri osnivanju Novog Pazara malu džamiju, koja i sada postoji. Tada je podignuta i džamija Muslihedin-efendije, prvoga mujezina sultana Muhameda II. Turskom osvajaču Gazi-Isa-begu, koji je ovde imao jednu od najvažnijih stanica u ratnim pohodima na Bosnu, nije odgovarao skriven i tesan položaj staroga grada Rasa ili Trgovišta, uvrh Novopazarskog Polja i na sastavu planinskih reka Raške i Sebečeve, te je za svoj novi grad izabrao središnji i najprostraniji deo plodnoga polja u kotlini reke Raške.
Za turska prodiranja po srpskim zemljama Novi Pazar je imao posebnu važnost. Preko njega i područja stare Raške Turci su prodirali i dalje na zapad i severozapad, a kada su, nakon jednoga veka, veliki turski vojni pohodi u zapadne srpske zemlje, padom Bosne (1463), Hercegovine (1482), Crne Gore (1499), završeni, Novi Pazar, mesto dotadašnje vojne važnosti, je kao nekada i stari Ras ili Trgovište, zadobio ponovno veliku važnost kao trgovačko središte na prolazu i raskršću važnih drumova, bosansko-makedonskog, bosansko-carigradskog i dubrovačkog puta, najvažnijih transbalkanskih trgovinskih karavanskih komunikacija starijeg turskog doba.
Novi Pazar je u 16. veku i sve do pred kraj 17. veka bio živa i bogata varoš, najveća i najnaprednija od svih varoši na putu između Dubrovnika i Niša. Bio je i glavni trg stočarskih proizvoda iz celog područja stare Raške, i odande se izvozilo mnogo vune, kože i voska. U početku i sredinom 16. veka bio je čuven kao veliki trg bosanskog sandžaka, sa mnogobrojnim hrišćanskim i turskim dućanima i karavanserajima. Varoš je bila utvrđena, opasana zidovima obima 4,5 milje, a naseljena Turcima, pravoslavnim Srbima, i mnogim kolonistima Dubrovčanima i Mlečanima. U drugoj polovini 16. veka imao je 6.000 kuća, većinom turskih, sa 16 džamija i velikom čaršijom. U varoši je bilo mnogo majstora, koji su od železa iz obližnjih rudnika Gluhavice izrađivali buzdovane i raznu železaru. Mato Gundulić zabeležio je 1672. godine da je to „veliki grad u kraljevstvu Srbije“ i da broji dvadesetak hiljada stanovnika. Početkom 17. veka glavna trgovina je bila je u rukama Dubrovčana, koji su ovde imali i svoju crkvu. Pored dubrovačkih kolonista i mnogih Turaka, u to vreme je u Novom Pazaru bilo i dosta pravoslavnih Srba. U razdoblju 16. i 17. veka mitropolit Visarion zvao se raški, novopazarski i starovlaški. U ovo doba još nije bio sasvim opusteo stari grad Ras.
Vrhunac napretka Novi Pazar je dostigao u drugoj polovini 17. veka. 1661. godine u njemu je bilo 50 mahala, 3.000 jednospratnih i dvospratnih kuća, u čaršiji 1.100 dućana, u varoši 23 džamije, 7 crkava, 16 škola i mnogo hanova i česama. Po jednom drugom izveštaju, Novi Pazar je 1689. imao do 12.000 kuća. Tada je bio vrlo čuvena varoš, jedno od najvažnijih trgovačkih središta u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, sa mnogobrojnim vezama sa okolnim zemljama. Posle tako velikog napretka nastalo je opadanje. Prvi put je doživeo katastrofu 1689—1690, kada su ga Srbi ustanici, za vreme Pikolominijeveg ratnog pohoda, zauzeli, a zatim kod povlačenja uništili i popalili.
Godine 1706, Novi Pazar je jedva imao 300 kuća.[traži se izvor] Marin Kabužić je napisao: „ovo mjesto bi nekada čuvena varoš u Levantu, a sada je ništa; gdje bješe dvadeset tisuća kuća, nema više od tri stotine“). Ali Dubrovčani su obnavljali trgovinu u opustošenoj varoši. Novi Pazar je ostao i dalje sedište paše.
Novi Pazar je zatim ponovno stradao 1731, kada je potop odneo 9 mostova i 36 kuća, a bezbroj njiva i livada razorio. Ubrzo je ponovno stradao. U austrijskom ratnom pohodu kroz osmanlijsku Tursku, Srbi ustanici su 1737. zauzeli i Novi Pazar, a Turke isterali iz varoši. Onda su kroz njega prošli Srbi, koji su se sa pećkim patrijarhom Arsenijem IV povlačili ispred Turaka. Kako su se Turci tada ponovno bili primakli Novom Pazaru, Srbi su se povukli k Studenici dalje na sever. Turska vojska koja se branila zatim se s isto toliko žestine i ogorčenja, i ljuto svetila.
Stara dubrovačka kolonija napustila je mesto, pošto je varoš više puta stradala i zbog turske obesti postajala sve nemirnija, a trgovina i karavanski saobraćaj bili su sve više izloženi nesigurnosti zbog anarhije u Turskoj.
U anarhiji, koja je sve više uzimala maha, Novi Pazar se nije više mogao dići do nekadašnjeg napretka. Pošto je staro Trgovište, verovatno još u 16. veku raseljeno, Novi Pazar se krajem 18. veka zvao i Trgovište, ili kao i danas, i samo Pazar. Onda je krajem 18. veka nastalo za Srbe u Novom Pazaru najteže vrijeme. 1788. novopazarski Turci upali su do manastira Ljubostinje i zapalili ga, a 1790. zapalili su i manastir Studenicu, i u Novi Pazar doveli na zatočenje novembarčkog igumana sa trojicom jeromonaha, dok su drugi jeromonasi sa moštima Sv. Prvovenčanog Kralja jedva pobegli preko Beograda u Pančevo. U ovo vreme je, na razdoblju 18. i 19. veka, u tvrđavi na bregu iznad varoši, stolovao novopazarski paša i upravljao je starom Raškom ili Novopazarskim sandžakom. I pored svih turskih zuluma Srbi su se u Novom Pazaru ipak držali. 1807. u varoši je bilo oko 12.000 stanovnika, od ovih Turaka svega oko 5.000, Jevreja oko 100, Roma oko 600, a ostalo su bili Srbi.
Posle ustanka u Šumadiji (1804), Srbi su 1809. oslobodili Novi Pazar, pa se povukli nakon turske ofanzive na Srbiju i sloma ustanka. Onda se mnogo Pazaraca iseljavalo u Šumadiju. Novi Pazar se 1822. računao kao najvažnija trgovačka varoš u Bosni posle Sarajeva. Od 1838. do 1839. tu je bilo sedište i britanskog vicekonzula. 1836. je imao oko 7.000 stanovnika, pored Srba pravoslavnih i muslimana, nešto Arnauta, Cincara, Jevreja i Roma. 1857. imao je 12.000 stanovnika, sa 1.500 muslimanskih i 100 pravoslavnih kuća.
Sve do okupacije Bosne (1878) Novi Pazar je važio kao vrata Bosne, posredovao je u saobraćaju između Sarajeva, Soluna i Carigrada, vodio je trgovinu sa Dubrovnikom i Skadrom. Onda su prekinute stare veze s Bosnom, a trgovina Novog Pazara, koji je još 1873. preko Kosovske Mitrovice dobio vezu sa kosovsko-vardarskom željezničkom prugom, okrenula se Solunu. U poslednje tursko vreme je bio sedište mnogih begova, koji su držali okolna sela kao svoje čitluke, a svojom obešću i zulumima činili varoš jednom od najanarhičnijih ondašnje evropske Turske. Pored njih i Turaka erlija (građana), u varoši je bilo i mnogo muhadžira (begunaca) iz Nikšića i Bosne.

Novi Pazar u savremenoj Srbiji
Pred oslobođenje je u Novom Pazaru bilo svega dve starije srpske porodice, Komatine i Kulagići; ostali pravoslavni bili su u većini doseljenici od sredine i kraja 19 veka. Godine 1913. imao je 13.433 stanovnika, a posle je, zbog ratnih prilika, broj nešto opao. Godine 1921. Novi Pazar imao je 2.492 kuće sa 11.207 stanovnika.
Prema podacima iz 1927. godine u Novopazarskom polju prevlađivali su pravoslavni nad muslimanima. Tu su dinarski Srbi, južnog narečja, ibarsko-erskog antropološkog tipa. Sela su im ibarskog tipa, sa većim džematima, u kojima su kuće sabijene, te čine varijantu starovlaškog, razbijenog tipa. Stanovništvo je manjim delom starosedelačko, a u većini su doseljenici od Starog Kolašina i Crnogorskih Brda, naročito iz Rovaca i Bjelopavlića. Među muslimanima, kod kojih se održalo mnogo više starosedeoca nego kod Srba, ima mnogo muhadžira (izbeglica) iz Bosne, Hercegovine i Crne Gore. Sa održanim starosedeocima, i snažnim narodnim elementom dinarskih doseljenika, u novopazarskom polju najdublje su očuvane i najživlje su se razvile stare tradicije.
Begovi su osiromašili nakon nestanka čifluka, trgovina je opala nakon gradnje pruge Kraljevo - Kos. Mitrovica, pa se mesto 1936. opisuje kao prljavo i zapušteno, sa "više od polovine stanovnika... u najtežim materijalnim prilikama", mada malobrojne zanatlije nisu pokleknule kao u drugim varošima.
Krajem 1941. godine četnici su tri puta napadali Novi Pazar.

Novi Pazar ima burnu i bogatu prošlost. Među najvažnije kulturnoistorijske spomenike svakako spadaju:
• Petrova crkva sagrađena u 10. veku nad ilirskim kneževskim tumulom i na ostacima poznijeg ranohrišćanskog objekta u obliku rotonde sa upisanim četvorolistom
• Manastir Đurđevi stupovi, zadužbina Stefana Nemanje, iz 12. vek
• Manastir Sopoćani, čiji je osnivač kralj Uroš I, iz 13. veka
• Crkva Svetog Nikole
• Gradska tvrđava sa Kulom motriljom iz 15. veka, izgrađena po nalogu osnivača grada Isa-bega Ishakovića
• Hamam (kupatilo) iz XV veka, zaostavština Isa-bega Ishakovića, osnivača grada
• Altun-alem džamija iz 16. veka, delo čuvenog neimara Muslihudina Abdulganija
• Amir-agin han (konak) iz 17. veka
• Crkva Svetog Nikole iz 19. veka
• Muzej „Ras” Novi Pazar

U gradu se nalaze dva univerziteta - Državni univerzitet u Novom Pazaru i Univerzitet u Novom Pazaru, kao i Fakultet za islamske studije. U Novom Pazaru postoji i medresa koja je jedina islamska srednja škola u Srbiji Medresa „Gazi Isa-beg“, Novi Pazar. Medresa je osnovana u 15. veku pod nazivom Sinan-begova medresa. Kasnije medresi je promenjeno ime u Gazi Isa-beg u čast osnivača Novog Pazara i mnogih drugih naselja i zadužbinara velikog broja zadužbina u Skoplju i drugim mestima koja je osnovao. Potpuno je prestala sa radom u septembru 1946. godine, a ponovo počela sa radom 17. septembra 1990. godine kao jedina srednja islamska škola u Srbiji. U okviru medrese „Gazi Isa-beg“ je ustanovljeno i žensko odeljenje 1996. godine.

Poznati Pazarci
• Abdulah Gegić (1924—2008), fudbalski trener
• Rasim Ljajić (1964), političar
• Semir Gicić (1989), glumac i dramski pisac
• Adem Ljajić (1991), fudbaler
• Mirsad Jahović (1976), košarkaš
• Biljana Vilimon (1951), slikarka
• Bajro Župić (1960), fudbaler
• Emina Jahović (1982), pevačica
• Elma Sinanović (1974), pevačica
• Ejup Ganić (1946), akademik, profesor i bivši političar
• Laza Ristovski (1956—2007), muzičar
• Amela Terzić (1993), atletičarka
• Komnen Andrić (1995), fudbaler