Novi Sad

Novi Sad

Novi Sad je najveći grad Autonomne Pokrajine Vojvodine i njen administrativni centar, posle Beograda drugi grad u Srbiji po broju stanovnika i površini. Prema poslednjim rezultatima popisa stanovništva iz 2011. godine, na administrativnoj teritoriji grada Novog Sada je živelo 341.625 stanovnika, dok je u samom naselju Novi Sad živelo 250.439 stanovnika, a na urbanom području koje čini grad Novi Sad 277.522 stanovnika, dok je 2019. godine na širem području prebrojan 402.681 stanovnik.
Osnovan 1694. godine, Novi Sad je dugo vremena bio centar srpske kulture, zbog čega je često nazivan Srpska Atina. Danas je Novi Sad veliki industrijski i finansijski centar srpske ekonomije, univerzitetski grad i školski centar, kulturni, naučni, zdravstveni i politički centar Autonomne Pokrajine Vojvodine, grad domaćin mnogih međunarodnih i domaćih privrednih, kulturnih, naučnih i sportskih manifestacija, kao i grad muzeja, galerija, biblioteka i pozorišta.
Grad leži na obalama reke Dunav, između 1252. i 1262. kilometra rečnog toka. Na levoj obali Dunava se nalazi ravničarski deo grada (Bačka), dok je na desnoj obali, na obroncima Fruške gore, smešten brdoviti deo grada (Srem). Nadmorska visina sa bačke strane je od 72 do 80 m, dok se sa sremske strane kreće između 250 i 350 m. Kod Novog Sada se u Dunav (sa leve strane reke) uliva Mali bački kanal, koji je deo sistema kanala Dunav—Tisa—Dunav. Bački deo grada je smešten sa obe strane ovog kanala.

Ime
U gradu Novom Sadu u službenoj upotrebi su, pored srpskog jezika, još i mađarski, slovački i rusinski jezik. Ime grada na ostalim službenim jezicima glasi Újvidék (mađarski), Nový Sad (slovački) i Novi Sad (rusinski). Na ostalim jezicima koji su (ili koji su bili) od istorijskog značaja na ovim prostorima ime Novog Sada glasi Neoplanta (latinski), Neusatz ili Neusatz an der Donau (nemački), Novi Sad (hrvatski), Novi Sad (rumunski) i Mlada Loza (bugarski).
Prvobitna imena Novog Sada bila su Racko (Srpsko) selo, Racka varoš, Racki grad (Ratzen Stadt, Ratzenstatt) i Petrovaradinski šanac (Peterwardeiner Schantz), dok ime Novi Sad (Neoplanta, Neusatz, Újvidék) datira iz 1748. godine. Manojlo Grbić u prvoj knjizi sa naslovom Karlovačko vladičanstvo na strani 288. piše: „U jesen 1722. držan je narodni Sabor u Varadinskom Šancu, a to je u današnjem Novom Sadu.”

Srpska Atina
Srpska Atina je sinonim Novog Sada. Tokom habsburške uprave, Srbi u Novom Sadu su vodili živu političku i kulturnu borbu, a svoj kulturni procvat grad je doživeo je u drugoj polovini 19. veka kada dobija ovaj laskavi naziv.
Time je iskazana sličnost sa kulturnim i naučnim centrom antičkog sveta, grčkom Atinom. Novi Sad je središte gotovo svekolikog političkog, književnog, prosvetnog i kulturnog života Srba. To je doba velikog srpskog nacionalnog poleta u svim pravcima, poleta kojima je Novi Sad davao ton i određivao pravac.

Gradske četvrti
Pored najužeg gradskog područja Novog Sada na levoj obali Dunava, urbanom području grada takođe pripadaju i Petrovaradin i Sremska Kamenica na desnoj dunavskoj obali — koji sa ostatkom grada na levoj obali reke čine jedinstvenu celinu.
Najstarije gradske četvrti Novog Sada su Stari grad, Podbara (Almaški kraj) i Rotkvarija (Svetojovanski kraj ili Jovanski). Do polovine 19. veka, širenjem grada nastaju Salajka i Grbavica. U starije delove Novog Sada spadaju i nekadašnja posebna naselja Sremska Kamenica, Petrovaradin i Klisa, koja su danas deo urbanog područja grada. Do polovine 20. veka nastaju gradske četvrti Banatić, Sajmište, Adamovićevo naselje, Telep, Stara Detelinara, Liman 1, Vidovdansko naselje, Slana Bara, Mali Beograd, Stari Šangaj itd.
Limani 2, 3 i 4, Satelit, Novo naselje, Nova Detelinara, Avijatičarsko naselje i Adice nastali su u vreme socijalizma, uglavnom planskom izgradnjom. Izuzetak čini naselje Adice, koje je nastalo kao neplansko prigradsko naselje, koje se kasnije spojilo sa Novim Sadom. Na Limanima, Novom naselju i Detelinari izgrađene su moderne zgrade i široki bulevari, a ovo su ujedno i tri najveća novosadska naselja po broju stanovnika. Ova naselja su izgrađena zbog velikog priliva stanovništva posle Drugog svetskog rata, na područjima nekadašnjih šuma i poljana. Mnoge stare kuće u gradskom centru, na Rotkvariji i okolini današnjeg Bulevara oslobođenja, srušene su tokom 1950—ih i 1960—ih — da bi bile zamenjene višespratnicama. Grad je doživeo novi građevinski bum krajem 20. i početkom 21. veka, a neke starije gradske četvrti — poput Grbavice, Stare Detelinare ili Telepa — potpuno su promenile svoju fizionomiju.
Najnovije gradske četvrti sa novoizgrađenim porodičnim kućama uglavnom su smeštene na obodu grada i u velikoj meri su nastanjene stanovništvom koje je izbeglo sa bivših jugoslovenskih prostora zahvaćenih ratom. U te nove gradske četvrti spadaju Veternička rampa, Sajlovo, Veliki Rit, Gornje Livade itd. Planskom izgradnjom su podignute nove višespratnice za kolektivno stanovanje na Jugovićevu, a urbanističkim planovima je ovakva planska izgradnja predviđena i na području Mišeluka. Širenje stambenih zona karakteristično je i za sremsku obalu Dunava, gde su u okolini istorijskih gradskih jezgara Petrovaradina i Sremske Kamenice tokom vremena nastala nova stambena naselja — Ribnjak, Karagača, Sadovi, Bukovački Plato, Alibegovac, Tatarsko Brdo, Čardak, Bocke, Staroiriški Put, Paragovo, Popovica, Glavica, Artinjeva itd.

Prigradska naselja
U 13 prigradskih naselja na opštinskom području Grada Novog Sada živi 86.842 stanovnika (23,7 % od ukupnog broja stanovnika grada). Najveća prigradska naselja su (sa prikazanim brojem stanovnika sa popisa iz 2002): Veternik (18.626), Futog (18.582) i Kać (11.166). Futog ima status samostalnog gradskog naselja, dok ostala prigradska naselja Novog Sada nemaju izraženijih gradskih funkcija. Zbog povećanja broja stanovnika i širenja stambenih zona, neka prigradska naselja — kao što su Veternik, Futog, Ledinci, Stari Ledinci i Bukovac — tokom vremena su se fizički spojila sa Novim Sadom i sa njim čine jedinstvenu aglomeraciju.
Novom Sadu gravitiraju i stanovnici Južnobačkog i delimično Sremskog okruga, posebno žitelji susednih opština Beočin, Sremski Karlovci, Temerin i Bački Petrovac. Stanovnici ovih opština, u kojima živi oko 68.000 stanovnika, svakodnevno dolaze u Novi Sad, sa kojim su povezani redovnim prigradskim autobuskim linijama.

Položaj grada
Novi Sad se nalazi na 45° 20′ 0″ N 19° 51′ 0″ E, u središnjem delu autonomne pokrajine Vojvodine, na severu Srbije, na granici Bačke i Srema.
Grad leži na obalama reke Dunav, između 1252. i 1262. kilometra rečnog toka. Na levoj obali Dunava se nalazi ravničarski deo grada (Bačka), dok je na desnoj obali, na obroncima Fruške gore, smešten brdoviti deo grada (Srem). Nadmorska visina sa bačke strane je od 72 do 80 m, dok se sa sremske strane kreće između 250 i 350 m. Kod Novog Sada se u Dunav (sa leve strane reke) uliva Mali bački kanal, koji je deo sistema kanala Dunav—Tisa—Dunav. Bački deo grada je smešten sa obe strane ovog kanala.
Sa 15 prigradskih naselja, opštinsko područje grada Novog Sada obuhvata površinu od 702,7 km², dok uže područje Novog Sada sa Petrovaradinom i Sremskom Kamenicom zauzima površinu od 129,4 km². Građevinski rejon grada obuhvata površinu od 106,2 km².
Grad se nalazi na važnim saobraćajnim koridorima, što obezbeđuje značajne komparativne prednosti. Novi Sad ima drumsku, železničku i rečnu vezu sa okruženjem. Mesto je sticanja i povezivanja mreže magistralnih kopnenih saobraćajnica na pravcima:
• Severoistočna i Istočna Evropa, prema Bliskom i Dalekom istoku;
• Srednja Evropa i Severna Evropa, prema jadranskim lukama.
Kroz grad prolazi saobraćajni koridor br. 10 koji na svom osnovnom pravcu od Salzburga do Soluna povezuje osam, a uključujući krake, još šest država. Koridor br. 7 ili Dunavski koridor vodenim putem, preko Dunava, povezuje zemlje zapadne Evrope sa Crnim morem. Plovnim malim kanalom Novi Sad je povezan sa sistemom kanala Dunav—Tisa—Dunav koji omogućava saobraćajne veze plovnim putem i to uzvodno do srednje Evrope i nizvodno prema Crnom moru. Novi Sad se nalazi na 1.255 km toka, na sektoru Grada teče široko, kroz ravnicu, gradeći mnogobrojne ade, rukavce i sprudove.
Opštinsko područje Grada Novog Sada okružuju opštine Bački Petrovac, Vrbas, Temerin, Žabalj, Titel, Inđija, Sremski Karlovci, Irig i Beočin, čiji stanovnici, zajedno sa stanovnicima još nekih opština Južnobačkog okruga, gravitiraju Novom Sadu.

Starija naselja na području Novog Sada
Ukoliko se izuzme Petrovaradinska tvrđava sa okolinom, gde su nađeni tragovi iz skoro svih epoha, od praistorije, preko vremena dominacije Rima i potom srednjeg veka, sa Bačke strane ima više lokacija raštrkanih nalazišta koja pokazuju da su ovde stalno osnivana nova naselja. Tako je na Klisi otkriveno naselje zemunica iz bronzanog i gvozdenog doba, a na mestu Temerinske petlje, kada su tu izvođeni radovi 1981. godine, nađeni su ostaci iz raznih vremenskih perioda, od paleolita do danas, konstatovano je postojanje nekropole starčevačke kulture i nađeni su tragovi velikog srednjovekovnog sela.
I na drugim lokacijama je bilo tragova iz perioda pre nove ere, pa je tako na primer u ulici Janka Čmelika 36 pronađena manja praistorijska ostava u kojoj su pronađeni falsifikovani novčići sa likom Aleksandra Makedonskog, a pretpostavlja se da su falsifikatori bili Kelti. Takođe, na mestu današnje nove zgrade Biblioteke Matice srpske tokom radova 1991. godine, pronađeno je groblje iz bronzanog doba, deo slovenskog naselja i hrišćansko groblje. Međutim, ovaj period nije bogat pisanim dokumentima i teško je utvrditi da li je bilo i nekog većeg naselja ili samo manjih naseobina od po nekoliko kuća.
Sa lokaliteta Klisa—Barutana potiču nalazi koji se vezuju za bakarno doba — eneolit (3000—2000. godina pre nove ere), kada dolazi do prekida sa neolitskom tradicijom i pojavom novih kultura, čiji su nosioci stepski nomadi, odnosno govornici indoevropskih jezika koji se doseljavaju sa istoka Evrope. Na nalazištima na Detelinari zastupljeni su tragovi latenskog perioda, koji se vezuje za ekspanziju Kelta. U 1. veku nove ere, na područje Bačke doseljava se sarmatsko pleme Jazigi, a nalazi rimskog novca na području Novog Sada svedoče o trgovačkim vezama Jaziga i Rimljana. Na području današnjeg Novog Sada arheolozi su pronašli tragove četiri sarmatska naselja: na Klisi, Sajlovu, Salajci i Jugovićevu.
Prvi istorijski dokument koji govori o postojanju naselja na području Novog Sada je povelja ugarskog kralja Bele IV iz 1237. godine u kojoj daruje novoj cisterciskoj opatiji u Belakutu (srednjovekovno utvrđenje na lokaciji današnje Petrovaradinske tvrđave) imanja i sela na bačkoj strani. U povelji se pominju mesta Peturvarad (nazvano još i stari Petrovaradin, Vašaroš—Varad i Varadinci), dva Zajola (Gornji i Donji, poznati i kao Sajol, Isailovo i konačno, što je i današnje ime, kao Sajlovo) i Bakša (poznato i kao Bakšić, Bačić, Bakšafalva).
Arheolozi su dokazali da je Peturvarad (Vašaroš—Varad) bio smešten kod stare Barutane na Temerinskom putu, odnosno kod Temerinske petlje, a ovo je bilo i najznačajnije srednjovekovno naselje na području današnjeg Novog Sada, na bačkoj obali Dunava. Naselje je bilo povezano skelskim prevozom preko Dunava sa tvrđavom i manastirom na sremskoj obali. Ovo je bilo veliko naselje slovenskog življa koje datira iz perioda seobe naroda (5—6. vek).
Na Sajlovu i drugim lokacijama gde se pretpostavlja da su bila naselja Zajol nalaženi su tokom godina tragovi ljudi iz srednjeg veka, kao i groblja starija od 10. veka, tako da je skoro sigurno da su ova naselja postojala, ali se pretpostavlja da su se premeštala tokom vekova. Naime, u ta vremena su dosta česti bili prolasci pljačkaških hordi pa su stanovnici bežali i kad bi se vratili ponovo bi zidali naselje, često i dalje od prvobitnog staništa.
Za naselje Bakša (Bakšić) ima više teorija gde se nalazilo, ali poslednja iskopavanja, naročito iz Katoličke porte i drugih lokacija u centru Novog Sada (poput Njegoševe 10 gde je 2002. godine pronađen deo srednjovekovnog naselja sa stambenim objektima), sve više govore da je bilo smešteno ne severno od ulice Alekse Šantića u pravcu Telepa, nego bliže centru.
Na području grada postojalo je i srednjovekovno naselje Sent Marton (ili Ke Sent Marton) i nalazilo se zapadno od Bakše uz skoro samu obalu Dunava, u pravcu Futoga. Postojanje ovog naselja je potvrđeno otkrivanjem skeleta sa ratnom opremom 1961. godine u ulici Vatroslava Jagića 21 na Telepu. U srednjem veku su takođe postojala i naselja Bivaljoš (koje se, prema pretpostavci, nalazilo na području današnje Slane Bare) i Bistrica (čiji položaj se ne može sa sigurnošću utvrditi).
Većina ovih naselja je više puta uništavana i ponovo osnivana, najpre zbog pohoda Mongola u 13. veku, a potom i kasnijih ratova Ugarske i Turske. Mada je stanovništvo bežalo pred ratnim stradanjima, ono se i vraćalo, tako da i turski spisi o naplati poreza govore o više desetina kuća u Sajlovu, Bakšiću, Varadincima, Bivaljošu i drugim okolnim naseljima. Po poreskom spisku iz 1522. godine, među stanovnicima ovih naselja sreću se kako mađarska tako i slovenska imena (Božo, Radovan, Radonja itd.), da bi po turskim podacima iz 1590. godine na ovom području bilo zabeleženo 105 kuća koje plaćaju porez — i to isključivo srpskih. Pošto se zna da je bilo i Srba koji nisu plaćali porez (ukoliko su recimo bili u turskoj službi), onda je broj stanovnika ovih naselja sigurno bio veći.
Mada nije do kraja potvrđeno, pretpostavka je da će potomci stanovnika ovih naselja, uglavnom Srbi, činiti neke od prvih stanovnika Racke varoši (Rackog grada, Rackog sela, Rackog šanca, Petrovaradinskog šanca), iz koje će se kasnije razviti i Novi Sad. Dokumenti iz perioda osnivanja Racke varoši, konkretno karte, govore i da je na mestu sadašnjeg ukrštanja Bulevara Cara Lazara i Keja Žrtava Racije bilo i naselje Croaten Stadt, odnosno kako se pretpostavlja ribarsko selo naseljeno Hrvatima. Postoje pretpostavke da je bilo i drugih naselja, ali za sada nema čvrstih arheoloških dokaza koji idu tome u prilog.
Za naselje Bistrica (Bistritz), nastanjeno slovenskim življem, koje se pominje na više karata, uglavnom iz 16. i 17. veka, prekoputa Petrovaradinske tvrđave (između ostalih, i na karti čuvenog flamanskog kartografa Merkatora (1512—1594), koji je kartografiju postavio na strogo naučne osnove), arheolozi do sada nisu nalazili materijalne dokaze postojanja. Nedavno su na području današnjeg Novog Naselja — Bistrice nađeni ostaci srednjovekovnog sela, s tim da ih arheolozi ne poistovećuju sa starom Bistricom.
Najvažniji arheološki lokaliteti koji su manje ili više ispitani u Novom Sadu, ne računajući Petrovaradinsku tvrđavu, nalaze se na potezu Slana bara, Klisa (na mestu Barutana), Sajlovo—Jugovićevo i Čenej, kao i u ulicama Matice srpske 3, Mileve Marić, Vatroslava Jagića 21, Janka Čmelika, Pozorišni trg 8, Laze Telečkog 6 i 8, Nikole Pašića 16, 18 i 19, Trg slobode 5, Njegoševa 10, Cara Dušana i Trg Marije Trandafil 5. Tu su pronalažene iskopine iz praistorije, antike, srednjeg veka i novog veka.

Osnivanje i razvoj
Smatra se da je naselje na levoj obali Dunava iz koga će se razviti današnji Novi Sad osnovano posle izgona Turaka iz ovih krajeva 1694. godine — a verovatno i koju godinu ranije jer je sasvim sigurno da je već 1692. godine, kada je počela izgradnja Petrovaradinske tvrđave, na levoj obali Dunava moglo biti koliba zanatlija koji su pratili graditelje i austrijsku vojsku.
Ovo naselje je prvobitno bilo poznato pod imenima: Racka varoš (Raitzenstadt, Ratzen Stadt, odnosno Srpski grad) i Petrovaradinski Šanac, a kasnije je (1748. godine) dobilo ime Novi Sad. Prvobitni stanovnici naselja bili su ogromnom većinom Srbi, ali i Nemci, Jevreji, Mađari, Jermeni, Bugari, Cincari i Grci, o čijem prisustvu govore mnogi arhitektonski i kulturni spomenici. Od 1702. godine, naselje je u sastavu habzburške vojne granice, a 1708. godine postaje sedište bačkog vladike i glavno mesto bačkog dela podunavske vojne granice. Posle novog Austrijsko—turskog rata i uspostavljanja novih državnih granica 1718. godine, Racka varoš nije više pogranično mesto, nego se razvija u trgovačko naselje u kojem se razmenjuju plodovi Sremsko—fruškogorskog vinogorja i žitorodne Bačke ravnice.
Godine 1718., gotovo kompletno stanovništvo sela Almaš (nalazilo se između Temerina i Srbobrana) preseljava se u Racku varoš (u današnji Almaški kraj), čime se stanovništvo varoši naglo umnožilo. Po podacima iz 1720. godine Racka varoš je imala 112 srpskih domova, kao i 14 nemačkih i 5 mađarskih. Racka varoš u to vreme postaje „Komorska varoš”, sa začecima urbanih odlika, a budući da se nalazio u sastavu vojne granice, grad je po stanovništvu bio podeljen na vojni i civilni deo.
Godine 1748. bogati građani Racke varoši (nekoliko Srba i dva Nemca) odlaze u Beč, gde za 80.000 rajnskih forinti kupuju od carice Marije Terezije status slobodnog kraljevskog grada. Postavši slobodan kraljevski grad, Novi Sad dobija i današnje ime. Carica tim povodom, 1. februara (koji je od 1996. godine i službeni Dan Grada) 1748. izdaje edikt koji kaže:
Mi, Marija Terezija, Božjom milošću carica rimska a kraljica Ugarske, Češke, Dalmacije, Hrvatske, Slavonije, Rame, Srbije, Galicije, Lodomerije itd. itd. dajemo glasom ovoga pismena na znanje svakome, koga se tiče [...] da taj toliko puta spominjani naš Petrovaradinski kameralni grad, koji leži na drugoj strani Dunava u Bačkoj županiji na zemljištu Sajlovo, silom naše kraljevske moći i ugleda iz ranije navedenih razloga [...] učinimo svojim slobodnim kraljevskim gradom i da ga uvrstimo, primimo i upišemo u broj, krug i red ostalih naših slobodnih kraljevskih gradova naše kraljevine Ugarske tako i naših naslednih zemalja, ukidajući mu dosadašnje ime Petrovaradinski Šanac, nađosmo za dobro da se ubuduće zove i da mu naslov bude Neoplanta, mađarski Uj-Videgh, nemački pak Ney-Satz, srpski Novi Sad i bugarski Mlada Loza.
Još pre uspostavljanja prvog magistrata novog slobodnog kraljevskog grada, iselili su se iz njega graničari. Avgusta 1746. godine, kada se pristupilo razvojačenju granica u Bačkoj, oko 150 graničarskih porodica izjavilo je da ostaje u Šancu, dok se oko 200 porodica izjasnilo za vojni status pa prema tome i za seobu. U toku 1747. godine, ove su porodice preseljene u Srem, a komandant Sekula Vitković — pošto je svoju kuću i baštu prodao gradu — odselio se 1748. u Stare Banovce.
Zbog statusa slobodnog kraljevskog grada, Novi Sad doživljava nagli privredni razvoj i napredak, tako da šezdesetih godina 18. veka ima oko 8.000 stanovnika — pretežno zanatlija i trgovaca, ali i ratara i povrtara. Po uzoru na slobodne gradove toga vremena, Novim Sadom upravlja magistrat — na čelu sa sudijom i dvanaest senatora. Srbima je obezbeđena polovina od ukupnog broja članova magistrata, a sudija, gradski kapetan i drugi se biraju naizmenično iz srpske i drugih narodnosti. 1780. godine, Novi Sad ima oko 2.000 domova, od kojih 1.144 srpska. 1771. i 1838. godine grad je stradao od poplava.
U prvoj polovini 19. veka, Novi Sad je bio najveći srpski grad. (Oko 1820. godine grad je imao oko 20.000 stanovnika, od kojih su oko dve trećine bili Srbi, a današnji najveći srpski grad, Beograd, nije dostigao približan broj stanovnika pre 1853. godine.) Još 1817. godine, Vuk Karadžić govori za Novi Sad da je „danas najveće opštestvo srpsko na svijetu”, dok Šafarik 1813. godine govori da je „ovde gnezdo Srpstva”. U to doba Novi Sad je bio centar političkog, kulturnog i društvenog života celokupnog srpskog naroda. U Novom Sadu su u to vreme stalno boravili ili se duže zadržavali Svetozar Miletić, Polit—Desančić, Jovan Jovanović Zmaj, Laza Kostić, Đorđe Natošević, Ilija Vučetić, Stefan Branovački, S. Pavlović, Teodor Mandić, L. Stanojević, A. Hadžić, Kosta Trifković, Arsa Pajević, kao i mnogi viđeniji emigranti iz Srbije. Sve ovo bili su razlozi da Novi Sad bude prozvan „Srpskom Atinom”.

Revolucija 1848. i 1849. godine
U početku nacionalnih previranja 1848. godine, Novi Sad ima značajnu ulogu. U njemu je 26. marta na zajedničkom skupu „opštestva srpskog” doneta peticija od 16 tačaka, uslov za samoupravne slobode Srba u Ugarskoj. U gradu je smenjen dotadašnji magistrat i izabran novi, sastavljen isključivo od Srba, a odavde će poteći i inicijativa za održavanje Majske skupštine u Sremskim Karlovcima (13—15. maj 1848), na kojoj je proglašena autonomna Srpska Vojvodina, u čijem će sastavu biti i Novi Sad.
Pre proglašenja Srpske Vojvodine u Sremskim Karlovcima, novosadski Srbi izabrali su na zboru u Novom Sadu deputaciju, koja je 8. aprila otišla u Požun, da se sporazume sa Lajošem Košutom o odnosima između nove revolucionarne mađarske vlade i vojvođanskih Srba. Sporazum nije postignut i time je na teritoriji današnje Vojvodine otpočeo krvavi rat između Srba i Mađara. U ratu je naročito stradao Novi Sad, koji je mađarska vojska razorila, bombardovanjem sa Petrovaradinske tvrđave, a grad je izgubio većinu svog stanovništva. Od preko 2.800 zgrada i kuća ostalo je jedva 800, a stanovništvo se razbežalo na sve strane. Posle gušenja mađarskog ustanka, u grad se ponovo vraća deo stanovništva, ali će popis iz 1850. godine u gradu izbrojati samo 7.102 stanovnika, što nije ni polovina broja od 20.000 koliko je Novi Sad imao stanovnika pre revolucije. Trebaće dvadeset godina da se broj stanovnika obnovi, tako da je tek popisom iz 1870. godine zabeleženo da Novi Sad ima 19.000 stanovnika, što je broj približan nekadašnjem. Koliko je grad bio uništen u revoluciji govore i podaci o idejama austrijskih zvaničnika da se izgradi novi grad, nekoliko kilometara uzvodno.

Novi Sad do Prvog svetskog rata
Između 1849. i 1860. godine, Novi Sad se nalazio u okviru Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata, zasebne habzburške pokrajine čije je administrativno sedište bio Temišvar. Posle ukidanja ove pokrajine, Novi Sad je deo Bačko—bodroške županije u okviru habzburške Ugarske. Administrativno sedište ove županije bio je grad Sombor.
U političkoj i kulturnoj sferi, Novi Sad je zadržao svoju staru ulogu i znatno je prednjačio, ne samo ispred vojvođanskih, već i ispred drugih srpskih i jugoslovenskih gradova. 1863. godine u Novom Sadu je izlazilo 9 srpskih listova, dok su u Beogradu tada izlazila 4, a u Zagrebu 6 listova. Matica srpska se preselila iz Budimpešte u Novi Sad 1864. godine, a nešto ranije (1861. godine) u gradu je osnovano i Srpsko narodno pozorište. 1865. godine ponovo se formira Srpska gimnazija sa višim razredima. U gradu se isticala i grupa ljudi koja će decenijama voditi vojvođanske Srbe u široku borbu za svoja nacionalna i demokratska prava. Nosilac te intenzivne političke i kulturne akcije je Svetozar Miletić, a slede ga Jovan Jovanović Zmaj, Jovan Đorđević, Laza Kostić i drugi.
Iako je i dalje bio politički i kulturni centar vojvođanskih Srba, do kraja 19. veka etnički sastav novosadskog stanovništva znatno se izmenio, a već osamdesetih godina ovog veka vođstvo u gradskoj upravi prelazi u ruke Mađara i od tada su za saborske poslanike birani isključivo njihovi predstavnici. Od osnivanja Novog Sada 1694. godine, najbrojnija etnička grupa u gradu bili su Srbi, dok brojnijeg mađarskog stanovništva ovde nema sve do polovine 19. veka. Posle 1867. godine, Novi Sad se nalazi pod upravom ugarskog dela Austrougarske monarhije. Tokom ovog perioda, politika mađarizacije, koju je sprovodila ugarska vlada, uticala je na promenu demografske strukture grada, odnosno, od pretežno srpskog Novi Sad je dobio etnički mešovit karakter. Po popisu iz 1880. godine, 41,2 % stanovnika grada je govorilo srpskim, a 25,9 % mađarskim jezikom. Do 1910. godine, procentualno učešće govornika srpskog jezika palo je na 34,52 %, dok se procentualno učešće govornika mađarskog jezika popelo na 39,72 %.
Ove popisne podatke ipak treba uzeti sa rezervom, jer se ne može sa sigurnošću reći da li su Mađari ili Srbi bili najbrojniji narod u gradu 1910. godine, s obzirom da mnogi istoričari osporavaju tačnost rezultata popisa iz 1910. godine budući da ovaj popis nije beležio etničku pripadnost građana, niti je beležio isključivo maternji jezik, već je takođe beležio „najčešće govoren jezik”. Moguće je da rezultati popisa preuveličavaju broj govornika mađarskog jezika, s obzirom da je ovo bio zvanični jezik u to vreme i mnogi građani kojima mađarski nije bio maternji su izjavili da ga najčešće koriste u svakodnevnoj komunikaciji. U govornike mađarskog jezika uračunato je i 2.326 Jevreja, koji su se deklarisali da se služe mađarskim jezikom (po popisu iz 1910. godine, ukupan broj govornika mađarskog jezika u Novom Sadu, uključujući i pomenute Jevreje, bio je 13.343, dok je broj govornika srpskog jezika bio 11.594). Još jedan propust popisa iz 1910. godine bio je taj što u popisu nisu beleženi samo stalni stanovnici grada, već takođe i privremeni stanovnici, koji nisu živeli u gradu već su ovde bili stacionirani po dužnosti vojne ili civilne službe.
Mađarsko stanovništvo je u ovo doba imalo gradsku upravu u svojim rukama i mada se mađarski tada morao govoriti u Gradskoj kući i javnim zdanjima, srpski jezik je preovlađivao u trgovinama, na pijaci i po ulicama, jer pored Srba meštana i svakodnevna srpska potrošačka publika iz okoline davala je srpsko obeležje Novom Sadu. Na današnjem opštinskom području Grada Novog Sada, uključujući Novi Sad i okolna naselja sa bačke i sremske obale Dunava, bilo je 1910. godine 74.854 stanovnika, od čega je 29.611 (39,55 %) govorilo srpski jezik, 18.379 (24,55 %) govorilo mađarski jezik, 14.026 (18,73 %) govorilo nemački jezik, 6.899 (9,21 %) govorilo slovački jezik i 4.945 (6,6 %) govorilo hrvatski jezik.> Ova relativna većina Srba na današnjem opštinskom području Grada Novog Sada bila je nevidljiva na zvanično iskazanim rezultatima popisa iz 1910. godine, jer su tadašnje administrativne granice opština bile uređene na drugačiji način, tako da je u samom gradu popis kao glavni jezik iskazao mađarski, a u opštinskom području Novog Sada na bačkoj obali Dunava (tada administrativno odvojenom od urbanog dela grada) glavni jezik iskazan na popisu bio je slovački.
Privredni razvoj grada u drugoj polovini 19. veka omeđen je karakteristikama tadašnje Austrougarske monarhije, koja je u industrijskoj ekspanziji pomalo zaostajala za državama zapadne Evrope. Osamdesetih godina 19. veka Novi Sad je imao samo svilaru, a nešto kasnije sagrađena je klanica, zatim plinara, a 1910. godine i električna centrala. Izgradnjom magistralne železničke pruge, 1883. godine, koja ga je povezivala sa Budimpeštom, Novi Sad dobija na značaju, ali je industrija u gradu i dalje zanemariva.

Između dva svetska rata
Austrougarska monarhija se krajem oktobra 1918. godine raspala, a 3. novembra i kapitulirala. Predratni srpski političari i rodoljubi počeli su da se okupljaju i da organizovano deluju u Novom Sadu već početkom jeseni 1918. godine; među njima je pokrenuto pitanje organizovanja odbora koji bi po slomu Austrougarske preuzeo vlast u gradu iz ruku mađarske uprave. Prvi takav neformalni odbor stvoren je na inicijativu Jaše Tomića, predratnog vođe Srpske narodne radikalne stranke. Radikali oko Jaše Tomića sastali su se 27. oktobra u Subotici sa viđenijim ljudima i dogovorili se da se stvori „središnja uprava naših pokrajina” (Banata, Bačke i Baranje), što je i učinjeno po njihovom povratku. Obrazovan je privremeni Srpski narodni odbor, sa zadatkom da u interregnumu preuzme prerogative vlasti i obezbedi red do uspostavljanja redovnog poretka.
Dana 2. novembra članovi Srpskog narodnog odbora su se dogovorili da se organizuje narodna straža, a istog dana na ulicama se pojavilo obnovljeno socijaldemokratsko glasilo Sloboda, koje je najavilo nacionalno oslobođenje srpskog naroda u Vojvodini (prethodno je izdavanje svih srpskih listova bilo obustavljeno u leto 1914. godine). U Novi Sad je vozom iz gornje Ugarske stiglo oko 1.500 srpskih zarobljenika i interniraca, a jedan od povratnika iz ropstva — potporučnik srpske vojske Boško Pavlović — na sopstvenu inicijativu organizovao je prispele vojnike i zajedno sa njima stavio se na raspolaganje Srpskom narodnom odboru.
Odbor je razaslao opštinama u Banatu, Bačkoj i Baranji „požurnice”, u kojima je apelovao da se osnivaju narodni odbori, koji se imaju pokoravati jedino njegovim naredbama i uputstvima. Srpskom narodnom odboru stizala su obaveštenja o neredima koje su izazivali raspušteni austrougarski vojnici. U odboru je rešeno da se „krilatice” na novosadskom aerodromu iskoriste za izviđanje kretanja neprijateljskih trupa i da se uputi poziv Dunavskoj diviziji srpske vojske — koja je ušla u Srem — da što hitnije uputi svoje jedinice i u Bačku. Srpski narodni odbor uputio je ultimatum komandantu nemačkih trupa da 8. novembra, najkasnije do šest časova ujutru, njegovi vojnici napuste grad. Po izlasku i poslednjeg neprijateljskog vojnika, Boško Pavlović je naredio da srpske straže zauzmu sve važne punktove u gradu, a u noći između 8. i 9. novembra mandatori Srpskog narodnog odbora su i zvanično preuzeli vlast u Novom Sadu od mađarskog Magistrata. Na sednici je, pola sata pre ponoći, vlast prešla u srpske ruke, tako da su novosadski Srbi faktički sami sebe oslobodili dan pre ulaska srpske vojske u Novi Sad 9. novembra. Kada je javljeno da srpska vojska dolazi u Novi Sad, u susret joj je pošlo u toku prepodneva oko 400 konjanika — koji su bili u narodnim odelima, a nosili su srpski barjak. Na mostu je srpske vojnike u ime Novosađana prvi pozdravio ugledni građanin Sava Stojković, član Upravnog odbora Matice srpske. On je okićenu srpsku zastavu predao majoru Vojislavu Bugarskom, kao komandantu jedinice srpske vojske koja je imala čast da oslobodi Novi Sad. Potom je, uz prisustvo mnoštva građana, na glavnom gradskom trgu priređen doček srpskoj vojsci, a dobrodošlicu im je sa balkona Matice srpske zaželeo Jaša Tomić.
Posle sprovedenih izbora po svim vojvođanskim mestima (od 18. do 24. novembra), u Novom Sadu se 25. novembra 1918. godine sastala Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena Banata, Bačke i Baranje, koja zvanično proglašava otcepljenje ovih regiona od Ugarske i njihovo prisajedinjenje Srbiji, a na istoj skupštini formira se i pokrajinska vlada (Narodna uprava) Banata, Bačke i Baranje sa sedištem u Novom Sadu. Zatim je jedna delegacija predvođena Jašom Tomićem i Blaškom Rajićem otputovala u Beograd, gde su najviši politički i vojni faktori Kraljevine Srbije primili odluku Velike narodne skupštine o prisajedinjenju Srbiji „s punim zadovoljstvom i odobrenjem”. Vlasti u Beogradu, međutim, nikad nisu zvanično priznale novoformirane pokrajinske organe vlasti, koji su nastavili da funkcionišu do 12. marta 1919. godine, kada je održana poslednja sednica Narodne uprave.
Dana 1. decembra 1918. godine, proglašeno je Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, a Novi Sad ulazi u tu novu državu kao sastavni deo Kraljevine Srbije. Iako je do 1918. godine imao ulogu kulturnog i političkog centra Srba, Novi Sad do tada nije bio administrativni centar neke značajnije upravne teritorije ili pokrajine, što se ulaskom u novu državu menja: od 1918. do 1922. godine, Novi Sad je administrativni centar pokrajine Banat, Bačka i Baranja, a takođe (1921—1922. godine) i administrativni centar Bačko—baranjske županije, koja je obuhvatala Bačku i Baranju, zatim je (od 1922. do 1929. godine) administrativni centar Bačke oblasti, koja je obuhvatala zapadne delove Bačke i Baranju, da bi 1929. godine postao administrativni centar Dunavske banovine, jedne od pokrajina Kraljevine Jugoslavije.
Po popisu iz 1921. godine, Novi Sad je imao 39.122 stanovnika, od kojih je 16.293 govorilo srpski, 12.991 mađarski, 6.373 nemački i 1.117 slovački. Jačanje industrije uvećavalo je i stanovništvo grada. Do popisa iz 1931. godine broj stanovnika grada narastao je na 63.985, delimično i zbog toga što je Novi Sad u tom periodu administrativno ujedinjen sa Petrovaradinom, pa se podaci sa popisa iz 1931. godine odnose na oba naselja (Petrovaradin je tada imao oko 5.000 stanovnika). Za razliku od popisa iz 1921. godine, na kojem su govornici srpskog jezika u Novom Sadu činili relativnu većinu od 41,1 %, popis iz 1931. godine beleži apsolutnu većinu od 50,4 % govornika srpskog ili hrvatskog jezika u ujedinjenom gradu (u Petrovaradinu su tada većinsko stanovništvo bili Hrvati).
U novu jugoslovensku državu Novi Sad unosi kulturno blago i institucije, kao što je Matica srpska sa letopisom, Srpsko narodno pozorište, zatim izuzetno značajna biblioteka i slikarske galerije… Privreda Novog Sada u tadašnjoj agrarnoj zemlji je veoma istaknuta, a komunalno uređenje bez premca u Jugoslaviji. U njemu se nalazi znatan broj stručne i tehničke inteligencije, društveni život sa razvijenim kulturnim i ekonomskim zahtevima, veoma razvijene radne navike, disciplina rada i stručno znanje. Kao administrativni centar Dunavske banovine, Novi Sad dobija mnoge monumentalne građevine, kao što su „Banovina” (sadašnja zgrada pokrajinske vlade i skupštine), Tanurdžićeva palata, Radnički dom i druge. Novi Sokolski dom je osvećen 1. decembra 1936.

Drugi svetski rat
Iako je 12. decembra 1940. godine potpisala Ugovor o stalnom miru i večitom prijateljstvu sa Kraljevinom Jugoslavijom, Hortijeva Mađarska se nije odrekla pretenzija na severne delove jugoslovenske teritorije. Posle obaranja Trojnog pakta u Jugoslaviji krajem marta 1941. godine, u vojnim i političkim krugovima Hortijeve Mađarske dileme oko napada na Jugoslaviju nije bilo. Jedini uslov koji je trebalo ispuniti bilo je traženje formalnog razloga koji bi opravdao takav korak. Događaji koji su usledili posle ulaska nemačkih trupa u Jugoslaviju uklonili su i tu prepreku. Formiranje Nezavisne Države Hrvatske 10. aprila 1941. godine, protumačeno je kao prestanak postojanja Jugoslavije, što je oslobađalo obaveze iz Ugovora o prijateljstvu, te je Mađarska vlada na sednici od 10. aprila 1941. godine odobrila zapovest regenta Mikloša Hortija o ratnim operacijama u „južnim krajevima”. Dva dana kasnije, mađarske fašističke trupe su prešle mađarsko—jugoslovensku granicu i za nepuna četiri dana, bez borbe, zauzele Bačku, Baranju, Međumurje i Prekomurje. U okupaciji ovih teritorija je učestvovalo oko 80.000 mađarskih vojnika i oficira.
U noći između 11. i 12. aprila u vazduh su odleteli novosadski mostovi na Dunavu, Most kraljevića Tomislava i Železnički most, a porušila ih je Jugoslovenska vojska prilikom povlačenja iz Bačke. U gradu su se pojavili naoružani „nemzeteri” i „folksdojčeri” da kontrolišu ulice i naselja. U periodu od 11. aprila pa do okupacije grada lokalni Nemci su preuzeli sve ustanove u gradu i gradski aerodrom i tri dana obavljali svu vlast. 13. aprila u grad ulaze mađarske okupacione trupe, a deo lokalnog mađarskog i nemačkog stanovništva ih dočekuje sa zastavama, cvećem i muzikom. Ulazak okupatora propraćen je pojedinačnim ubistvima i organizovanim napadom na nenaoružano stanovništvo Salajke, dela grada pretežno nastanjenog Srbima. Tokom 14. i 15. aprila ubijeno je oko 300 novosadskih Srba, a do kraja aprila još oko 200. Deo nemačkog stanovništva je od prvog dana okupacije nezadovoljan, jer su lokalni Nemci na ovom području hteli da osnuju svoju podunavsku državu. U jednom nemačkom listu mađarsku vojsku nazivaju okupatorskom, dok u jednom radiogramu nemački lokalni lideri pišu: „Šta traže Mađari ovde? Radije doživotno pod Hotentotima, no i jedan dan dozvoliti da se na nama raspnu blagodeti ideje krune Svetog Stefana.” Hitler je, međutim, imao drugačije planove za komadanje Jugoslavije.
Vlast u gradu preuzima vojna uprava, koja je imala za cilj da stvori „osnovne uslove” za ponovno uključivanje okupiranih teritorija u okvire „Velike Mađarske”. Planom denacionalizacije je bilo predviđeno proterivanje gotovo sveg stanovništva srpskog porekla iz Bačke, a na njihovo mesto doseljavanje stanovništva mađarske nacionalnosti. Međutim, pošto između mađarskih i nemačkih vlasti nije postignut sporazum o proterivanju, ova akcija je delimično obustavljena. Listovi na srpskom jeziku su zabranjeni, rad Matice srpske je suspendovan, dok su imanja Eparhije bačke stavljena pod sekvestar. Srpska gimnazija u Novom Sadu radi, ali se nacionalna istorija izbacuje iz nastavnog programa, dok su maturanti morali polagati ispit iz mađarskog jezika i mađarske nacionalne istorije.
Krajem avgusta i početkom septembra 1941, ukinuta je vojna uprava a umesto nje formirana civilna, čijim je uvođenjem stvorena Bačko—bodroška županija sa sedištem u Somboru; u okviru ove županije nalazio se i Novi Sad, kojem je povraćen status slobodnog kraljevskog grada. Novi Sad se tako od nekadašnjeg administrativnog centra Dunavske banovine pretvorio u pogranični grad na granici Hortijeve Mađarske i Pavelićeve Nezavisne Države Hrvatske. Petrovaradin, koji je do 1941. godine bio sjedinjen sa Novim Sadom našao se sada sa hrvatske strane ove nametnute granice. Na sednici mađarskog parlamenta od 16. decembra 1941. godine usvojen je „Zakon o ponovnom priključenju osvojenih južnih teritorija mađarskoj kruni i ujedinjenju sa ostalim zemljama Mađarske”, kojim je nasilno prisvojeno suvereno pravo nad okupiranim jugoslovenskim krajevima. Prema popisu stanovništva, koji su mađarske okupacione vlasti izvršile krajem 1941. godine, a za koji su neki istoričari rekli da je tendenciozan i da nije za javnu upotrebu, Novi Sad je imao 61.731 stanovnika, od kojih je 31.685 (51,3 %) govorilo mađarski, a 17.039 (27,6 %) srpski, što predstavlja znatno povećanje broja govornika mađarskog i smanjenje broja govornika srpskog u odnosu na raniji popis iz 1931. godine (po popisu iz 1931. godine u Novom Sadu je bilo 32.227 ili 50,4 % govornika srpskog (i hrvatskog) i 17.354 ili 27,1 % govornika mađarskog).
Tokom četvorogodišnje okupacije (od 1941. do 1944. godine), okupatori su počinili brojne zločine (hapšenja, ubijanja, paljenja, streljanja, maltretiranja) nad srpskim i jevrejskim stanovništvom grada, a jedan od poznatijih masovnih zločina je Novosadska racija sprovedena januara 1942. godine, u kojoj je ubijeno i pod dunavski led bačeno 1.246 Novosađana, po nacionalnosti 809 Jevreja, 375 Srba, 18 Mađara, 15 Rusa i 2 Rusina, a po polnoj i starosnoj strukturi 489 muškaraca, 415 žena, 177 starih osoba i 165 dece. Jedan od poslednjih zločina okupatora u Novom Sadu bilo je i masovno odvođenje Jevreja, čitavih porodica, od dece do staraca, u zloglasne nemačke logore smrti 1944. godine. Tokom celog rata, fašisti su ukupno ubili oko 5.000 Novosađana. U toku 1944. Novi Sad je bombardovan od strane savezničkih aviona, koji su za cilj imali strateške objekte: železnički most koji su Nemci podigli na mestu porušenog, neka slagališta materijala, kao i izvesne ustanove lokalnih Nemaca, ali su tom prilikom stradale i mnoge stambene zgrade, naročito u blizini mosta.
U Novom Sadu je, tokom celog rata, delovao pokret otpora i Narodnooslobodilački pokret pod vođstvom Komunističke partije Jugoslavije. U gradu se nalazilo sedište Okružnog komiteta KPJ, koji je u okviru Narodnooslobodilačkog pokreta bio deo Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu. Značajnu pomoć u svim oblicima rada aktivistima NOP—a predstavljao je direktivni i propagandni materijal, koji je uprkos brojnim teškoćama vezanim za održavanje veza, stizao u Bačku od viših partijskih i skojevskih rukovodstava. Posebno značajnu ulogu u tom pogledu predstavljali su formiranje i rad Agitprop grupe i pokrajinske tehnike u Novom Sadu. U periodu svog postojanja, od kraja juna do oktobra 1941. godine, ova grupa i tehnika izdali su ili umnožili mnoštvo materijala koji je dospevao u sve delove Bačke zahvaljujući dobro organizovanoj mreži za ’rasturanje’. I pored postignutih rezultata, rad na vojnom planu bio je veoma otežan, a time i manje uspešan od nekih drugih vidova aktivnosti KPJ. U Narodnooslobodilačkoj borbi, u partizanskim odredima i vojvođanskim brigadama, neposredno je učestvovalo 2.365 Novosađana, pripadnika svih nacionalnosti.
Za zasluge svojih građana u toku antifašističke borbe, kao i doprinos stanovnika Vojvodine u Narodnooslobodilačkom ratu, predsednik SFRJ Josip Broz Tito je povodom tridesete godišnjice pobede nad fašizmom, 7. maja 1975. godine grad Novi Sad odlikovao Ordenom narodnog heroja, čime je Novi Sad, uz još sedam gradova u Jugoslaviji, stekao počasno zvanje grada heroja.
Posle 1944. godine
Dana 22. oktobra 1944. godine, ugrožen nadiranjem Crvene armije i Narodnooslobodilačke vojske, okupator je napustio Novi Sad, a 23. oktobra grad su oslobodile partizanske jedinice iz Srema i Bačke, čime se Novi Sad ponovo našao u okviru (obnovljene) Jugoslavije. Od 1945. godine Novi Sad je glavni grad Autonomne Pokrajine Vojvodine.
U Novom Sadu je 6. aprila 1945. godine održano istorijsko zasedanje Glavnog narodnooslobodilačkog odbora Vojvodine (GNOOV) na kome je doneta odluka: "Da Vojvodina ima da bude u sastavu federalne jedinice Srbije. Da Vojvodina u sastavu federalne Srbije ima punu autonomiju kao autonomna pokrajina".
Na zasedanju u Novom Sadu 30. i 31. jula 1945. godine, Skupština izaslanika naroda Vojvodine je potvrdila odluku da se Vojvodina priključi federalnoj Srbiji, što je na Trećem zasedanju AVNOJ—a od 10. avgusta 1945. godine jednoglasno prihvaćeno, a 1. septembra 1945. godine Predsedništvo Narodne skupštine Srbije donelo je Zakon o ustanovljenju i ustrojstvu Autonomne Pokrajine Vojvodine.
Po popisu iz 1948. godine, u Novom Sadu je najviše Srba (50,9 %), zatim Mađara (16,8 %), Hrvata (12,1 %), itd. Posle 1948. godine, većina od malobrojnih preživelih Jevreja seli se u novoosnovanu državu Izrael, a Nemci odlaze — delom dobrovoljno, a delom pod prisilom — u Austriju, Nemačku i Južnu Ameriku (uglavnom Brazil i Argentinu). Crvena armija Sovjetskog Saveza, pak, krajem 1944. i tokom 1945, internira neke od belih ruskih izbeglica i odvodi ih natrag u SSSR; no, grad i dalje ostaje nacionalno šarolik, a u njega se doseljava velik broj ljudi iz raznih krajeva SFRJ. Dočekavši slobodu sa 44.000 stanovnika, grad se relativno brzo uvećavao, tako da šezdesetih godina ima već preko 100.000 stanovnika. U periodu posle Drugog svetskog rata Novi Sad postaje ne samo glavni već i najveći grad Vojvodine, a sve do tada najveći vojvođanski grad bila je Subotica.
Odmah po oslobođenju, Novi Sad pristupa obnovi i razvijanju industrije. U već postojećim industrijskim granama grad višestruko povećava proizvodnju, kao što osniva i nove. Godine 1954. industrija u gradu zapošljava oko 10.000 radnika, da bi taj broj 1984. godine iznosio oko 75.000. Tokom mnogobrojnih urbanizacijskih rezova u doba socijalizma, grad gubi neke od svojih prepoznatljivih građevina, kao što su Jermenska crkva ili deo Jevrejske ulice, a grade se veliki bulevari i stambeni blokovi. Pored starih srednjih škola, i novih, koje su se u toku vremena specijalizovale i znatno povećale broj đaka, Novi Sad dobija i više škole. Prvo je to Viša pedagoška škola (osnovana 1946. godine), a zatim Filozofski i Poljoprivredni fakultet (1954), da bi 1960. godine najzad bio osnovan i ceo samostalan Univerzitet, u čijem je sastavu devet fakulteta i još nekoliko viših škola. 1980. godine počinje da deluje i novoosnovana Vojvođanska akademija nauka i umetnosti.
Godine 1965 Novi Sad je zadesila katastrofalna poplava, kada je Dunav dostigao rekordnih 778 cm, posle čega je izvršena detaljna rekonstrukcija novosadskog Keja. Krune nasipa podignute su za oko 1,2 metra iznad zabeleženog vodostaja, svuda sem na kanalu i Keju.
Dana 6. oktobra 1988. godine, u Novom Sadu su organizovane demonstracije, pod čijim je pritiskom srušena tadašnja vojvođanska vlada. Po prosutom jogurtu koji je deljen demonstrantima, a ovi ga bacali na neke funkcionere Vojvodine, ovaj događaj je ostao poznat kao „Jogurt revolucija”. Cilj ovih demonstracija bilo je rušenje tadašnjeg autonomnog statusa Vojvodine, koji je pokrajina imala po ustavu iz 1974. godine. Novi ustav Srbije iz 1990. godine ukida državnost i federalni status Vojvodine i pretvara pokrajinu u teritoriju sa ograničenim stepenom autonomije.
Posle raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije: odvajanja Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Makedonije i formiranja nove Savezne Republike Jugoslavije 1992. godine, Novi Sad iznenada postaje drugi po veličini grad u trećoj Jugoslaviji, što mu daje dodatni zamajac u razvoju, iako je to doba bilo veoma krizno i turbulentno. (Po podacima iz 1991. godine, najveći grad potonje Savezne Republike Jugoslavije bio je Beograd sa 1.137.000 stanovnika (uže područje grada), zatim Novi Sad sa 179.000 stanovnika (bez Petrovaradina i Sremske Kamenice), a ostali veći gradovi bili su Niš sa 176.000, Kragujevac sa 147.000, Podgorica sa 118.000, Priština sa 108.000 i Subotica sa 100.000 stanovnika).
Poslednju deceniju 20. veka u Novom Sadu obeležili su i mnogi protesti opozicionih stranaka kao i protesti studenata. Najduži i najmasovniji protesti studenata novosadskih univerziteta dogodili su se u periodu decembar 1996 — mart 1997. Od kraja 1998. do kraja 2000. godine u Novom Sadu delovao je Narodni pokret Otpor.

NATO bombardovanje
Novi Sad je znatno oštećen u NATO bombardovanju 1999. godine; sva tri mosta na Dunavu su porušena, oštećene su komunikacije, kao i vodovodni i električni sistemi. Rafinerija nafte je gotovo svakodnevno bombardovana, što je izazvalo znatnu ekološku štetu i zagađenje životne sredine. Uništeni su i objekti Televizije Novi Sad na Mišeluku, a oštećeni su i stambeni, industrijski i drugi objekti u pojedinim delovima grada: u Industrijskim zonama, na Vidovdanskom naselju, Detelinari (osnovna škola i stambene zgrade), Starom Gradu (zgrada „Banovine”), Ribnjaku, Sremskoj Kamenici i Šangaju.

Skorašnja istorija
Posle promene vlasti u Beogradu 5. oktobra 2000. godine i otvaranja države prema svetu, stvorili su se uslovi za dalji razvoj grada. Pored obnove porušenih mostova i ekonomije uništene dugogodišnjim sankcijama, u Novom Sadu se naročito intenzivirala izgradnja stambenih, poslovnih i drugih objekata, tako da je po nekim tvrdnjama Novi Sad postao najveće gradilište u zemlji, a pored izbeglica i raseljenih lica — koja su se ovde doselila tokom ratnih godina — grad je postao stecište i novih ekonomskih migranata, kao jedno od dva najrazvijenija ekonomska središta u Srbiji (2009. godine, u Beogradu i Novom Sadu živelo je 31 % od ukupnog stanovništva Srbije i 40 % zaposlenih, koji su stvarali dve trećine ukupnog i 50 % industrijskog dohotka). Po popisu iz 2002. godine, opštinsko područje Grada Novog Sada imalo je 299.294 stanovnika, da bi 2008. godine ovaj broj bio procenjen na 335.381, a pored opština Raške oblasti i juga Srbije, Grad Novi Sad je jedno od malobrojnih opštinskih područja u Srbiji sa pozitivnim prirodnim priraštajem (v. članak Realni broj stanovnika opština i gradova Republike Srbije 2008. godine). O Novosadskoj raciji je napisano nekoliko knjiga i organizovano nekoliko javnih izložbi u Novom Sadu kada su bile okrugle godišnjice. Novinar Aleksandar Veljić je 2007. godine objavio knjigu "Racija - zaboravljen genocid" u kome se na 665 stranica nalaze ne samo ispovesti preživelih i rodbine žrtava već i niz zanimljivih i decenijama dugo skrivanih informacija od javnosti. U februaru 2015. godine javnosti je prezentovan igrani film "Avramov pas", u kome se govori o stradanju Jevreja u Novom Sadu za vreme Novosadske racije.

Novi Sad je kulturni centar Vojvodine i jedan od najznačajnijih kulturnih centara Republike Srbije. Još u vreme osmanske uprave Balkanom i Panonskom nizijom (16—17. vek), okolina Novog Sada je predstavljala značajno kulturno središte srpskog naroda. Tu se na bačkoj strani Dunava nalazio manastir Kovilj, dok su se na sremskoj strani nalazili fruškogorski manastiri i grad Sremski Karlovci, koji je polovinom 16. veka bio najveći srpski grad u Osmanskom carstvu.
Tokom habzburške uprave u 18. i 19. veku, Novi Sad je bio centar srpske kulture, politike i društvenog života, zbog čega je dobio nadimak „Srpska Atina”. Srpsko narodno pozorište, osnovano je u Novom Sadu 1861. godine, dok je sedište Matice srpske, značajne kulturno—naučne ustanove srpskog naroda, preseljeno iz Pešte u Novi Sad 1864. godine. U 19. i početkom 20. veka, veliki broj srpskih književnika, pesnika i pravnika živeo je ili radio u Novom Sadu, a među njima su bili Đuro Daničić, Đura Jakšić, Jovan Jovanović Zmaj, Svetozar Miletić, Laza Kostić, Đorđe Natošević, Kosta Trifković, Vuk Stefanović Karadžić itd.
Danas je Novi Sad drugi po značaju kulturni centar Srbije (posle Beograda), a gradske vlasti pokušavaju da učine grad privlačnijim organizovanjem brojnih kulturnih manifestacija i muzičkih koncerata. Od 2000. godine se u gradu održava muzički festival Egzit (EXIT), najveći letnji muzički festival u Srbiji i regionu. U Novom Sadu se održava i jedini festival alternativnog i novog pozorišta u Srbiji — INFANT, zatim Zmajeve dečje igre — najpoznatiji festival dečje književnosti, Sterijino pozorje, Novosadski džez festival, Dani Brazila, Međunarodni novosadski književni festival i mnogi drugi.
Novi Sad je bio 2019. godine Omladinska prestonica Evrope (eng. European Youth Capital) prilikom čega su se kroz razne kreativne projekte motivisali mladi da preuzmu društvenu odgovornost, učestvuju u donošenju odluka i budu pokretači promena u svom okruženju. Ovakva inicijativa se pokreće kako bi se putem omladinske saradnje kroz kreativnost i inovativnost ojačale veze između evropskog, nacionalnog i lokalnog nivoa. Takođe je 2022. bio Evropska prestonica kulture.
Pored Srpskog narodnog pozorišta, druga poznatija pozorišta u gradu su Pozorište mladih i Novosadsko pozorište. U Novosadskoj sinagogi se takođe održavaju brojni kulturni događaji. Druge značajne kulturne ustanove u gradu su ogranak Srpske akademije nauka i umetnosti, Vojvođanska akademija nauka i umetnosti, Biblioteka Matice srpske (sa oko 3.000.000 publikacija), Gradska biblioteka u Novom Sadu, Istorijski arhiv u Novom Sadu, Arhiv Vojvodine (koji čuva mnoge istorijske dokumente sa područja Vojvodine koji datiraju u prošlost do 1565. godine), Kulturni centar Novog Sada (koji organizuje značajne manifestacije i predstavlja aktuelnu kulturu), Azbukum (centar za srpski jezik i kulturu) itd. U Novom Sadu se nalaze i najznačajnija umetnička udruženja Vojvodine: Društvo književnika Vojvodine, Udruženje likovnih umetnika Vojvodine i druga.

Muzeji i galerije
U gradu se nalazi nekoliko muzeja i brojne privatne ili javne galerije. Najpoznatiji muzej je Muzej Vojvodine, koji je osnovala Matica srpska 1847. godine i u kojem se nalazi trajna kolekcija koja predstavlja srpsku kulturu i život u Vojvodini tokom istorije. Muzej Novog Sada na Petrovaradinskoj tvrđavi ima stalnu kolekciju vezanu za istoriju tvrđave. U centru Novog Sada od decembra 2022. aktivan je Muzej tamburice.
Galerija Matice srpske je najveća i najcenjenija galerija u Novom Sadu, a podeljena je na dve zasebne galerije koje se nalaze u centru grada. Tu su još i Galerija likovne umetnosti — Poklon zbirka Rajka Mamuzića i Spomen—zbirka Pavla Beljanskog — jedna od najvećih kolekcija srpske umetnosti 20. veka (od 1900—ih do 1970—ih).
Muzej savremene umetnosti Vojvodine, svojim izložbama prati savremene tokove u umetnosti.
U Novom Sadu je 23. aprila 2016. godine otvoren Dino—park (površine 1,7 hektara; sa 24 replike dinosaurusa).

Obrazovanje
Grad Novi Sad je univerzitetski grad sa državnim univerzitetom i mnogim privatnim fakultetima i visokim školama, kao što su univerzitet Edukons u Sremskoj Kamenici, Novosadski otvoreni univerzitet, Protestantski teološki fakultet itd. Pored institucija visokog obrazovanja, na teritoriji Novog Sada se nalaze i 53 državne osnovne i srednje škole.
Najveća obrazovna institucija u gradu je Univerzitet u Novom Sadu, sa oko 38.000 studenata i 2.700 zaposlenih. Osnovan je 1960. godine, a čini ga 9 fakulteta u Novom Sadu (od kojih je 7 smešteno u modernom univerzitetskom kampusu) i fakulteti u Subotici, Somboru i Zrenjaninu. U Novom Sadu postoji 37 osnovnih škola (34 redovne i 3 specijalne) sa oko 26.000 đaka, kao i 12 srednjih stručnih škola i 4 gimnazije sa oko 18.000 đaka.

Novi Sad se nalazi 80 km severozapadno od Beograda i Međunarodnog aerodroma „Nikola Tesla” i 346 km južno od Budimpešte auto—putem E—75. Svakodnevne železničke linije za Beč, Budimpeštu, Prag, Kijev i Moskvu — kao i autobuske linije — povezuju Novi Sad sa evropskim gradovima. Takođe, Novi Sad se nalazi u neposrednoj blizini auto—puta E—70 i železničkog koridora koji povezuje Beograd i Zagreb. Do aerodroma Nikola Tesla potrebno je oko 45 minuta vožnje.
Veći deo Novog Sada smešten je između Dunava i jednog rukavca kanala Dunav—Tisa—Dunav. Nad kanalom DTD su izgrađena tri mosta, prema Kisaču, Temerinu i Kaću. Dunav premošćuju Varadinski most, Most slobode (oštećen u bombardovanju 1999, obnovljen 2005) i novi Žeželjev most. Preko Dunava su nekada stajali Most kraljevića Tomislava i Most kraljevića Andreja (srušeni u Aprilskom ratu), stari Varadinski most (nekada Most maršala Tita, srušen u bombardovanju 1999), Žeželjev most (srušen u bombardovanju 1999) i privremeni most na baržama. Grad planira izgradnju novog mosta koji će koristiti stubove porušenog Mosta kraljevića Andreja — a sa sremske strane put će voditi kroz tunel ispod Petrovaradinske tvrđave. Uskoro kreće i gradnja novog, četvrtog mosta preko Dunava koji predstavlja šestu deonicu bulevara Evrope, a koji će povezivati sremsku stranu sa istim bulevarom. To će ujedno biti i najduži most preko Dunava u Novom Sadu.
Glavna gradska saobraćajnica je Bulevar oslobođenja, koji se pruža pravcem sever—jug i vodi od železničke stanice, a na njega se nastavlja Most slobode. Po tekućem urbanističkom planu planira se da bulevar Evrope postane glavna saobraćajnica koja će ići od auto—puta E—75 i nastavljaće se na novi most preko Ribarskog ostrva ka Sremskoj Kamenici.
Javni prevoz u gradu obavljaju autobusi JGSP—a Novi Sad. Pored gradskih i prigradskih naselja Grada Novog Sada, autobuskim linijama JGSP—a su povezana i naselja iz susednih opština Beočin, Temerin i Sremski Karlovci. Mrežu JGSP—a čini 33 gradskih i 36 prigradskih linija, a tarifni sistem se sastoji od 5 zona. U Novom Sadu su od 1911. do 1959. saobraćali i tramvaj čije se ponovno uvođenje najavljuje više godina. Takođe, višegodišnji plan grada je i projekat pod nazivom NS:VOZ, po ugledu na beogradski BG:VOZ.
Na Čeneju, desetak kilometara severno od grada, nalazi se aerodrom Čenej. Aerodrom se trenutno koristi u sportske i privredne svrhe, mada postoje i ideje o proširivanju namene aerodroma.
Ovde se nalaze Železnička stanica Novi Sad i Železnička stanica Novi Sad ranžirna.

Broj turista je počeo da se povećava od 2000. kada je Srbija počela da se otvara prema zapadnoj Evropi i Sjedinjenim Državama. Početkom jula svake godine održava se muzički festival Egzit, koji godišnje posećuje oko 150.000 posetilaca. Pored ovog festivala, Novosadski sajam privlači mnoge poslovne ljude. U maju se u gradu održava najveći poljoprivredni sajam u regionu, a broj posetilaca sajma je 2017. dostigao 130.000. U gradu postoji turistička luka kod Varadinskog mosta na koju mogu pristati brodovi koji krstare Dunavom.
Najpoznatija građevina u Novom Sadu je Petrovaradinska tvrđava, koja dominira nad gradom i pruža odličan pogled na gradsko jezgro. Nacionalni park Fruška gora je udaljen približno 20 km od centra grada.

Novi Sad je tipičan centralnoevropski grad. U gradu postoji samo nekoliko građevina sagrađenih pre 19. veka, pošto je stari Novi Sad razoren tokom revolucije 1849. godine. Centrom današnjeg grada, zbog toga, dominira arhitektura iz 19. veka. Nekada su se u okolini centra grada pretežno nalazile prizemne kuće, ali se one postepeno zamenjuju modernim višespratnicama.
Tokom socijalističkog perioda, novi blokovi višespratnih zgrada sa širokim ulicama izgrađeni su oko tada postojećeg gradskog jezgra. U tom periodu dominirale su zgrade sa 3—6 spratova, a zgrada sa >10 spratova je bilo od 40. do 50. Glavna gradska saobraćajnica, Bulevar oslobođenja, prosečena je kroz blokove starih kuća između 1962. i 1964. godine. Na sličan način je izgrađeno još nekoliko bulevara, čime je dobijena ortogonalna mreža ulica preko onoga što je ranije bila zrakasta struktura starog grada. Ove intervencije su utabale put za neometan rast grada (koji je skoro utrostručio broj stanovnika od 1950—ih), tako da su saobraćajne gužve (osim na par kritičnih lokacija) još uvek relativno retke uprkos velikom porastu broja automobila.

Verski objekti
U Novom Sadu deluje oko dvadesetak verskih zajednica. Verski objekti u Novom Sadu uključuju uglavnom hrišćanske (pravoslavne, protestantske, katoličke, grkokatoličke) verske objekte, pored kojih postoje i jevrejska sinagoga, kao i mesdžidi islamske verske zajednice. Tokom 18. i 19. veka, u gradu je preovlađivalo pravoslavno stanovništvo, da bi krajem 19. i početkom 20. veka odnos verskih grupa bio izmenjen u korist katoličkog stanovništva. U toku 20. veka, pravoslavno stanovništvo ponovo postaje dominantno, tako da je popis iz 2002. godine zabeležio da na opštinskom području Grada Novog Sada živi 232.995 pravoslavaca, 24.843 katolika, 9.428 protestanata, 2.542 muslimana, 129 jevreja i 35 pripadnika proorijentalnih kultova.
Prva pravoslavna parohija u Novom Sadu verovatno je osnovana poslednjih godina 17. veka, a sigurno je da je postojala 1702. godine. Nekoliko godina kasnije u tadašnji Petrovaradinski šanac preseljeno je sedište bačkog episkopa, koji je još izvesno vreme nosio i titulu segedinskog vladike. U gradu je u 18. veku izgrađeno pet pravoslavnih crkvi: Saborna — hram Sv. Velikomučenika Georgija (1720.), Nikolajevska — hram Prenosa moštiju sv.oca Nikolaja (1730.), Almaška — hram Sveta Tri Jerarha (1733.) Uspenska hram Uspenja Presvete Bogorodice (1736.) i Svetojovanska — hram Svetog Jovana Preteče (1767. g.). U Sremskoj Kamenici, Crkva uspenja Bogorodice, je sagrađena u vremenu od 1737. do 1758. godine, a u Petrovaradinu se nalazi Vavedenjska crkva iz 1922. godine. Posle pada socijalizma, izgrađene su nove pravoslavne crkve na Klisi, Slanoj Bari, Telepu, Novom Naselju, Detelinari, Petrovaradinu, Paragovu, Šangaju, Mišeluku, a u toku izgradnje su hramovi na Grbavici i Adicama. Sve ove nove crkve su podignute u neovizantijskom stilu po čemu se razlikuju od starijih pravoslavnih crkava u centru grada, koje su rađene u baroknom stilu. U prigradskim naseljima postoji još nekoliko pravoslavnih crkava — kako starijih, tako i novijih.
Manastir Kovilj je jedini pravoslavni manastir na opštinskom području Grada Novog Sada, a nalazi se u blizini naselja Kovilj. Manastir je obnovljen u periodu od 1705. do 1707. godine, a po predanju ga je osnovao Sveti Sava u 13. veku.
Protestantizam, koji je prvobitno bio raširen među Slovacima, Nemcima i Mađarima, tokom vremena se raširio i među Srbima, tako da se danas u većini protestantskih crkava u Novom Sadu službe obavljaju na srpskom jeziku. Značajniji protestantski verski objekti u gradu su: slovačka Evangelistička crkva na Rotkvariji (sagrađena 1886. godine), Mađarska reformistička crkva na Rotkvariji (sagrađena 1865. godine), Mađarska reformistička crkva na Telepu, kao i crkve adventista, baptista, nazarena, metodista, pentekostalaca i drugih protestantskih zajednica. Pri baptističkoj crkvi na Adamovićevom naselju smešten je i protestantski Teološki fakultet, dok se na Podbari nalazi adventistička gimnazija „Živorad Janković”.
Iako su rimokatolici manjina u Novom Sadu, centrom grada dominira katolička Crkva imena Marijinog, koja je jedna od najprepoznatljivijih građevina u Novom Sadu. Sagrađena je 1895. godine u neogotskom stilu — na mestu starije crkve, koja je srušena. Ova crkva je i najviša crkva u Bačkoj. U gradu postoji još nekoliko katoličkih crkava: jedna na Telepu, jedna na Grbavici (u Futoškoj ulici), četiri u Petrovaradinu i jedna u Sremskoj Kamenici (sagrađena 1811. godine). U Petrovaradinu postoji i franjevački Samostan svetog Juraja.
Grkokatoličku Crkvu svetih apostola Petra i Pavla u Starom gradu, sagrađenu 1822. godine, koristi rusinska manjina. U gradu je postojala i Jermenska crkva, sagrađena 1746. godine. Porušena je 1965. prilikom proširivanja Bulevara maršala Tita (danas Bulevar Mihajla Pupina).
Od drugih hrišćanskih verskih zajednica, u Novom Sadu se nalaze i verski objekti Jehovinih svedoka i mormona.
Novosadska sinagoga je sagrađena 1905. u stilu secesije. Danas se hram ne koristi u verske svrhe, pošto je zgrada sinagoge postala jedna od najvažnijih kulturnih institucija u gradu. Muslimanski vernici koriste mesdžide koji se nalaze na Adamovićevom naselju (u Futoškoj ulici) i Velikom Ritu. Pri mesdžidu islamske zajednice na Adamovićevom Naselju nalazi se i sedište Novosadskog muftijstva Islamske zajednice u Srbiji.

Poznati Novosađani:
• Miroslav Antić (1932—1986), srpski pesnik i novinar;
• Borisav Atanasković (1931—1994), jugoslovenski i srpski književnik, dramski pisac za decu i odrasle, pozorišni glumac, reditelj, dramaturg i urednik radio—drame za decu u RNS1;
• Isidor Bajić (1878—1915), srpski kompozitor, učitelj i izdavač;
• Janika Balaž (1925—1988), jugoslovenski tamburaš i muzičar;
• Jovan Grčić Milenko (1846—1875), srpski pesnik i pripovedač;
• Miloš Mile Dimitrijević (1824—1896), srpski pravnik, političar i predsednik Matice srpske;
• Svetozar Miletić (1826—1901), srpski političar i publicista;
• Miša Dimitrijević (1846—1889), srpski političar, književnik i publicista;
• Jakov Ignjatović (1822—1889), srpski književnik i publicista;
• Josip Jelačić (1801—1859), ban Hrvatske i Slavonije i austrijski vojskovođa;
• Mihailo Polit—Desančić (1833—1920), srpski advokat, publicista, urednik novina, književnik i vođa Liberalne stranke u periodu Austrougarske uprave;
• Jovan Jovanović Zmaj (1833—1904), srpski pisac za decu i dečji pesnik;
• Slobodan Jovanović (1869—1958), srpski pravnik, istoričar, književnik, političar, predsednik Srpske kraljevske akademije, rektor Beogradskog univerziteta;
• Laza Kostić (1841—1910), srpski književnik, pesnik, advokat, poliglota, novinar, dramski pisac i estetičar;
• Mileva Marić—Ajnštajn (1875—1948), srpska matematičarka i fizičarka;
• Monika Seleš (1973), američka profesionalna teniserka mađarskog porekla;
• Vasa Stajić (1878—1947), srpski filozof i pisac;
• Aleksandar Tišma (1924—2003), srpski pesnik i pisac;
• Kosta Trifković (1843—1875), srpski pisac i dramaturg;
• Đorđe Balašević (1953—2021), srpski kantautor, pesnik i glumac;

Rezervišite smeštaj

Pogledajte Video

Pogledajte Galeriju Slika