Pređi na sadržaj 
Sopoćani
o Manastiru
Sopoćani
Manastir Sopoćani, dom Svete Trojice, je podigao kralj Stefan Uroš I (1243—1276) nedaleko od izvora reke Raške.
Manastir se nalazi na 17 km zapadno od Novog Pazara. Na ovom mestu, izvorištu srpske srednjovekovne države Nemanjića, treći sin kralja Stefana Prvovenčanog je iza sebe ostavio zadužbinu koja svojom veličinom i lepotom nadmašuje sve dotadašnje srpske crkve. Freske manastira Sopoćani su pravo remek-delo umetnosti, što je mnogo godina kasnije Sopoćanima donelo svetsku slavu. Danas je jedan od najznačajnijih srpskih kulturnih spomenika, koji je 1979. godine uvršćen na UNESKO-vu listu svetske baštine u sklopu spomenika srednjeg veka objedinjenih pod zaštićenom celinom Stari Ras i Sopoćani.
Danas je teško precizirati kada su Sopoćani podignuti. Najverovatnija je pretpostavka da je manastir podignut u drugoj polovini vladavine kralja Stefana Uroša I, najverovatnije oko 1260. godine. Do ovakvog zaključka se došlo zaobilaznim putem, s obzirom da je sasvim pouzdan zaključak da je živopis manastira nastao šezdesetih godina 13. veka. Tokom perioda osmanlijske vlasti, u 17. veku, manastir je značajno stradao, a obnovljen je u prvim decenijama 20. veka.
Nakon obnove Sopoćani su jedno vreme bili ženski manastir. Posle dolaska deset monaha i iskušenika iz manastira Crna Reka 1996. godine manastir ponovo postaje opštežiteljni, kao i što je bio u srednjem veku. Danas manastir broji trideset monaha i iskušenika.
Pripada Eparhiji raško-prizrenskoj Srpske pravoslavne crkve. Kao celina predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od izuzetnog značaja.
Naziv manastira vodi poreklo od slovenske reči "sopotъ" što znači izvor. Time je naglašeno da je kralj Stefan Uroš I „Raški na izvoru“ podigao veličanstven manastir. Tokom srednjeg veka uobičajeni nazivi su bili „sopotski manastir“ ili „dom Svete Trojice“.
Podizanje manastira
Tačna godina osnivanja manastira nije poznata s obzirom da je jedini natpis u prstenu tambura kubeta oštećen na mestu na kome se nalazila godina podizanja hrama. Samo je deo ktitorskog zapisa rekonstruisan i on kazuje:
Gospode, ti koji si uporište onima koji se uzdaju u tebe, utvrdi crkvu svoju, koju si stekao svojom časnom krvlju. — Ostatak ktitorskog zapisa
Približno datiranje osnivanja manastira vodi u šezdesete godine XIII veka, na osnovu istorijske kompozicije „Smrt kraljice Ane Dandolo“ na severnom zidu priprate. Kraljica Ana Dandolo, majka kralja Stefana Uroša I, je umrla 1258. godine, ali to sa druge strane ne znači da je iste godine događaj zabeležen na fresci u Sopoćanima. Uzrast Dragutina i Milutina, koji na fresci stoje iza kralja Stefana Uroša I, teško se može odrediti prema kraljevom stasu, jer je njegova figura simbolično preuveličana u odnosu na sve ostale figure na fresci. Na osnovu pretpostavke da je reč o njihovom prikazu kao petnaestogodišnjaka vodi nas u 1265. godinu. Prisustvo arhiepiskopa, za koga se pretpostavlja da je Sava II, teško se može uskladiti sa godinom smrti kraljice s obzirom da je on bio na tronu u periodu 1263—1271. godina. Sa druge strane, moguće je da je prikazani arhijerej ipak Arsenije I.
Problem tačnog određivanja godine osnivanja manastira dodatno komplikuju još dve kompozicije sa likovima kralja Stefana Uroša I i prinčeva Dragutina i Milutina. Prva kompozicija, na istočnom i južnom zidu priprate, prikazuje Uroša i Jelenu koji prilaze Bogorodici na tronu sa malim Hristom na kolenima. Ispred Uroša je mladi Dragutin koji mu doseže do prstiju, a ispred Jelene stoji mlađi i niži Milutin. Prema ovome, kompozicija je verovatno naslikana oko 1261. godine, s obzirom da je poznato da se Dragutin rodio oko 1251. godine. Druga kompozicija, sa likovima Stefana Nemanje i Stefana Prvovenčanog kao monaha i kralja Stefana Uroša I sa modelom crkve u ruci, prikazuje Dragutina kao mladića od dvadeset godina koji se svojom visinom izjednačio sa svojim ocem. Problem datiranja ove kompozicije je uvećan usled činjenice da su sve figure naslikane, na novom drugom sloju maltera koji je prekrio prethodni. Prema Dragutinovom uzrastu, ova freska je možda naslikana oko 1271. godine, ali sigurno ne posle 1276. godine s obzirom da je Uroš predstavljen kao kralj sa krunom na glavi.
Na osnovu činjenice da je Dragutin prikazan najpre kao dečak od deset godina, potom u uzrastu od petnaest godina i na kraju kao dvadesetogodišnji mladić datira izgradnju crkve u šestu deceniju XIII veka. Prema tome, najverovatnije je izgradnja crkve započeta oko 1258. godine, a završena oko 1270. godine.
Period od XIV do XVII veka
Na osnovu modela crkve koju drži kralj Uroš I došlo se do zaključka da on nije podigao spoljnu otvorenu pripratu i zvonik. Spoljnu pripratu i zvonik je podigao kralj Dušan, uz učešće arhiepiskopa Joanikija II, između 1338. godine i 1345. godine. Dušanov portret, zajedno sa malim Urošem i kraljicom Jelenom, sa očuvanim natpisima, naslikan je na istočnom zidu. Portret Joanikija II se delimično očuvao na zapadnom zidu spoljne priprate, odnosno na istočnom zidu zvonika. Poslednje ukrašavanje crkve je vezano za cara Uroša. Oko 1360. godine su zazidani prostori između krakova transepta i bočnih kapela uz staru pripratu.
Istorijski izvori koji govore o životu Sopoćana, počev od njihovog osnivanja do razaranja su veoma oskudni. Pretpostavlja se da je u manastiru boravio veliki broj monaha, a blizina obližnjeg Trgovišta (nekadašnjeg Rasa) uslovili su bogaćenje manastira. O veličini i značaju manastira svedoče crkvine, isposnice i metosi koji se nalaze u okolini manastira. Pored toga, tokom arheoloških iskopavanja u okolini manastira je pronađen i veliki broj grobnica. Događaji vezani za Maričku bitku 1371. godine, udaljili su rašku oblast iz žiže političkih i kulturnih zbivanja. Sopoćani se od tog vremena pominju samo uzgred. Prema rečima srpskog patrijarha Pajsije I (u Žitiju Stefana Prvovenčanog iz 1628. ili 1629. godine) monasi su 1389. godine iz straha od „Agarena“ skrivali telo Stefana Prvovenčanog.
Nakon sloma srpske srednjovekovne države i dolaska Osmanlija, manastir i dalje živi. Kratak zapis iz 1526. godine spominje popa Dimitrija koji u manastiru prepisuje Domentijanovu biografiju svetog Save. Zbog turskog nasilja monasi su 1587. godine ponovo skrivali mošti Stefana Prvovenčanog u nepristupačni manastir Crna Reka. I pored toga, manastir i dalje živi i u njemu se prepisuju knjige o čemu svedoče zapisi iz 1595. i 1614. godine, kao i obnovljena česma iz 1625. godine koja je i danas očuvana. Procvat manastira se dogodio tokom XVI veka. Kao kraljeva zadužbina i ovaj manastir je u svom vlasništvu imao veliko imanje. „Sopoćanski pomjanik“ je jedno od retkih sačuvanih manastirskih knjiga i danas se nalazi u petrogradskom muzeju. Krajem XVII veka, u događajima koji su prethodili Velikoj seobi, stradaju i Sopoćani. Sa crkve napuštenog manastira Turci su skinuli olovni krov.
Period od XVIII do XX veka
Nakon ovog događaja u manastir se nisu vratili monasi i on je potpuno napušten. Žalosno propadanje crkve je zabeležio patrijarh Arsenije IV 1724. godine rečima:
Jao dome božji, gledam te razorena. — Patrijarh Arsenije IV jadikuje nad sudbinom manastira Sopoćani
Zapisi iz 1750. i 1759. godine ponavljaju istu tugu nad razorenom crkvom. Crkva polako počinje da se ruinira, svodovi su pali, kupola se srušila, a ostaci okolnih zgrada su prekriveni sa šljunkom i zemljom.
Nakon oslobađanja raške oblasti od Turaka počinje i obnova manastira. Obnova je započeta nakon 1926. godine, postavljeni su kube i betonski krov i stakla u prozorima, a pravo je čudo što su prelepe freske preživele više od dva veka u teškim uslovima u crkvi bez krova. Nakon obnove manastirski konaci su često bili i domovi za siromašne porodice kada u manastiru nije bilo monaha. Krajem 1930-tih je upozoravano da su freske u opasnosti od vlage, za koju se tvrdilo da je veća nego u vreme kada crkva nije imala krov. Pedesetih godina XX veka u manastir je došlo malo monaško sestrinstvo, koje će u manastiru živeti do 1996. godine.
Manastir danas
U manastiru danas boravi 30 monaha i iskušenika. Bratstvo je osnovano 1996. godine kada je 10 monaha i iskušenika prešlo iz manastira Crna Reka. Do tada je u manastiru boravilo sestrinstvo koje se iste godine preselilo u manastir Gorioč u Metohiji. Tokom rata na Kosovu i Metohiji spaljen je manastir Zočište, a velika svetinja iz tog manastira, deo moštiju svetih lekara Kozme i Damjana je prenet u manastir Sopoćani. Nakon mnogo godina, 2002. godine deo moštiju ktitora manastira kralja Stefana Uroša I je preneto iz Pivskog manastira.
Manastir je opštežiteljni, a monasi se između ostalog bave održavanjem crkve, baštovanstvom, voćarstvom i pčelarstvom, radom u zanatskoj radionici ili u umetničkom ateljeu. U manastiru postoje tri ateljea: ikonopisački, krojački i duborezački. Sveukupni život manastira tj. monaha u njemu svodi se na duhovnu obnovu. Manastir Sopoćani zbog svog duhovnog i istorijskog značaja i danas nosi istorijsku titulu Carske Lavre.
Arhitektura crkve svete Trojice pripada klasičnim oblicima raške škole. Osnova je jednobrodna građevina, sa polukružnom apsidom širine broda na istočnoj strani. Uz apsidu se nalaze bočne prostorije đakonikona i proskomidije pravougaonog oblika, koje su istovremeno služile i kao zasebni paraklisi, koji su posvećeni Presvetoj Bogorodici i verovatno svetom Savi Srpskom. Na središnjem delu se uzdiže kružna kupola sa osam prozora, podignuto jednim kubičnim postoljem koje je povučeno na krov. Potkupolni krov je utvrđen sa dve bočne pravougaone pevnice. Sa zapadne strane se nalazi velika priprata kvadratnog oblika sa dve bočne kapele (parklisa) pravougaonog oblika. Specifičnost sopoćanske arhitekture se ogleda u visini srednjeg broda i jednoslivnim krovovima bočnih prostorija bez kupola u istoj visini. Osnovom i prostorom ponavlja arhitekturu manastira Žiča, ali je nadmašuje i veličinom i visinom. Ovakva arhitektura crkvi daje bazilikalni izgled, koji je još više naglašen intervencijom iz XIV veka kada su zatvoreni prostori između pevnica i kapela priprate i oformljene kapele koje su stavljene pod krov iste visine.
Crkva je izgrađena od tesane sige, na romanički način. Ovakav način gradnje je karakterističan za Primorje. Površine zidova, prvobitno omalterisane i obojene okerom, oživljavaju plitke lizene između prozora kubeta i po tri na bokovima glavnog broda. Friz arkadica na malim konzolama u potkrovlju kubeta, po stranama glavnog broda, na apsidi i zapadnoj fasadi, kao i na bočnim brodovima sa istočne strane ima istu namenu. Crkvu, pored prozora na kubetu, osvetljavaju veliki dvojni prozori, po tri na severnoj i južnoj strani glavnog broda, i po jedan na zapadnoj fasadi i apsidi. Oni su izvedeni od belog mermera, u čistim romaničkim oblicima, bez ikakve plastične dekoracije. Ovi isti strogi oblici ponovljeni su i na mermernim portalima koji vode u crkvu i iz priprate u naos. Skromnu plastičnu dekoraciju dopunjuje ukras od venaca u štuku nad pilastrima u naosu i oko portala između priprate i naosa. Isti majstori su izveli i prvobitne klesarske radove o čemu svedoče sarkofazi i ostaci ikonostasne pregrade.
Isti stil gradnje je bio primenjen i na prvobitnim manastirskim zgradama, na trpezariji sa kuhinjom sa zapadne strane, na palati sa južne strane, na kelijama i ostavama koje su se nalazile uz zid manastira koji je bio u vidu nepravilnog kruga.
Spoljna priprata
Velika otvorena spoljna priprata sa trospratnim zvonikom napred je podignuta u vreme kralja Dušana. Priprata ima oblik pravougaonika čije svodove nosi dvanaest stubaca, šest pilastra i dva slobodna stuba, a svi su međusobno povezani lukovima. Priprata ima dvoslivni krov, koji je nešto niži od krova glavnog broda crkve. Ovakve spoljne priprate su naročito negovan oblik graditeljstva koji se od početka XIV veka, osim u Sopoćanima, javio i u Bogorodici Ljeviškoj, Gračanici ili Pećkoj patrijaršiji.
Živopis manastira
Nastanak fresaka
Kralj Stefan Uroš I je odabrao neke od najboljih umetnika, koji su bez svake sumnje došli iz Carigrada ondašnje kulturne prestonice sveta. Nije poznato kada su freske tačno naslikane, ali se pretpostavlja da su nastale između 1272. i 1276. godine. Nema sumnje da je na izradi fresaka bio angažovan veći broj umetnika, od čega su dva najbolja slikara naslikala površine u naosu i oltarskom prostoru. Do danas je ostala tajna ko su bili ovi veliki slikari, kojima u njihovom vremenu nije bilo ravnih.
Iako je manastir bio otkriven više od dva veka mnoge freske su sačuvane, pretpostavlja se zahvaljujući kvalitetu kreča.
Kompozicije fresaka u centralnom delu hrama
Danas je sačuvan značajan deo sopoćanskog živopisa, koji pokazuje da se manastir odlikovao bogatim programom fresaka koji do tada nije bio zabeležen ni u jednoj srpskoj crkvi. Tematika živopisa pripada uobičajenom izboru tema vizantijske ikonografije XIII veka. Najznačajnije freske sopoćanske crkve se nalaze u naosu i oltaru, gde su vrhunski umetnici izveli freske izuzetne lepote. Veliki praznici, odabrani događaji iz Hristovog života i dve liturgijske kompozicije prekrivaju, uz pojedinačne figure svetitelja, sve površine centralnog dela hrama. U oltarskoj apsidi je delimično oštećeno, Pričešće apostola, sa po šest apostola sa obe strane časne trpeze. Ispod, u visini oltarske bifore, četrnaest arhijereja se klanjaju Hristu koji je prikazan ispod prozorskog otvora. U ovoj povorci su prikazani likovi sv. Jovana Zlatoustog, Vasilija Velikog, Grigorija Bogoslova, Atanasija Velikog i drugih uobičajenih ličnosti. Na čelu luka iznad apside je kompozicija Silaska svetog Duha na apostole. Na bočnim zidovima oltarskog prostora prikazano je šest scena iz Hristovog života. Danas je sačuvano četiri. U potkupolnom prostoru očuvane su figure četvorice jevanđelista u pandatifima. Ispod jevanđelista, na lukovima i na stranama pilastra su prikazane figure proroka, praotaca, arhijereja i svetih ratnika. Sve ostale površine centralnog dela hrama zauzima svega devet kompozicija.
Najjači utisak ostavlja kompozicija Uspenje Presvete Bogorodice, koja pokriva čitavu površinu od 40 m² zapadnog zida. Freska prikazuje bol apostola, arhijereja, jerusalimskih žena, anđela i Hrista zbog smrti Bogorodice. Monumentalnost freske je izražena i nenametljivim iskazivanjem tuge. Naime, apostoli samo lakom priklonjenošću, jedva primetno podignutom obrvom ili nabranim čelom, bez grča i lažnog patosa ispoljavaju svoj bol. Zbog svoje lepote, ova freska je bila predmet posebne pažnje na mnogim svetskim izložbama.
Na južnoj strani zapadnog traveja, pored ktitorske kompozicije sa kraljem Urošem koji drži model crkve, prikazano je Raspeće u drugoj zoni i Vaskrsenje Lazara u trećoj (danas uništeno). Ovoj kompoziciji je pandan činila scena Cveti, a Raspeću kompozicija Silazak Hrista u Ad. Na južnom zidu potkupolnog prostora smeštene su samo dve scene: Sretenje i Hristos u hramu, a nasuprot njih: Rođenje Hristovo i Preobraženje. Na jako oštećenim površinama svodova pevnica očuvani su delovi Krštenja Hristovog, Gostoljublja Avramovog i Četrdeset mučenika sevastijskih. U prvoj zoni ovih pevnica su prikazane većinom oštećene figure apostola i dvojice svetih vrača.
Kompozicije fresaka u priprati i sporednim prostorijama
Priprata sadrži četiri skupine slika: ciklus Prekrasnog Josifa, loza Jesejeva, Strašni sud i sedam vaseljenskih sabora, kojima je pridodat i jedan srpski, Sabor Stefana Prvovenčanog sa svetim Simeonom Mirotočivim (Sabor u Rasu 1196. godine). Na ovim kompozicijama, međutim nema više jasnog izlaganja koje je krasilo kompozicije naosa i oltara, već freske poprimaju narativni karakter. Broj epizoda koji je prikazan na ovim kompozicijama jasno svedoči o tome. Uz likove svetih pesmopisaca, važno mesto u prizemnom pojasu su dobili Opelo kraljice Ane Dandolo nad njenim grobom, i u jugozapadnom uglu likovi svetog kralja Uroša i svete kraljice Jelene sa sinovima pred Bogorodicom. Od fresaka spoljne priprate, od posebnog je interesa kompozicija na zidu zvonika, Priča o bogatašu i žitnicama, koja je jedinstvena u istoriji srpskog srednjovekovnog slikarstva.
Slikarstvo u sporednim prostorijama crkve i spoljne priprate odaje veliku heterogenost. Najviše kvalitete ima ono u kapeli posvećenoj sv. Simeonu Mirotočivom u kojoj su prikazane četiri scene iz njegovog života, od kojih su sačuvane dve. U kapeli posvećenoj sv. Stefanu je bilo tri kompozicije koje nisu sačuvane. Kapele sv. Grigorija i sv. Nikole su slikane šezdesetih godina XIV veka.
Umetnička vrednost sopoćanskog slikarstva
Lepota fresaka manastira Sopoćani je danas poznata u celom Svetu, a i van naučnih krugova se smatra da je reč o najvećem dometu evropskog slikarstva za vreme kada su freske nastale. Tajna lepote živopisa leži u privrženosti idealima večite antičke lepote. Sopoćansko slikarstvo je usamljeno u svom izrazu monumentalnosti i načinu ispoljavanja antičke lepote i ne može se objasniti jasnom razvojnom linijom srpskog slikarstva.
Sopoćanske freske se antičkim formalnim sredstvima obraćaju pravoslavnom posmatraču. U živopisu je sve posvećeno ideji monumentalnosti. Pa tako iz pregleda tematike glavnog broda jasno je da je u prvom planu želja ka sažetom izražavanju, bez suvišne opširnosti u broju kompozicija, kojih ukupno ima 21, niti u detaljima unutar izabranih tema. Svakoj pojedinačnoj kompoziciji umetnici su odredili skladan arhitektonski ili slikani okvir, a kompozicije su organizovali obično oko okosnica geometrijskog oblika. Zbog toga su njihove slike pregledne, jasne i uravnotežene u izgledu i monumentalne u izrazu. Na taj način je umetnik uspeo da održi stvarnu ležernost, čvrstu strukturu koja ne odbija i uravnoteženost koja ne zamara. Umetnik je to postigao najpre zahvaljujući boji. Izbor osnovnih boja se svodi na ljubičastu, zelenu i oker koje se ritmički smenjuju na zlatnoj pozadini.
Monumentalnost sopoćanskih fresaka je ispoljena na izrazit način i u nenametljivom izražavanju tuge. To je najviše uočljivo na kompoziciji Uspenje Presvete Bogorodice. Helenistički i carigradski duh, koji su umetnici doneli, obeležili su sopoćanski živopis odmerenošću, spokojstvom i skupocenošću posebne vrste. Pozadina na freskama bila je zlatna, a iscrtane linije po njoj dočaravale su sjaj mozaika, dok su ih uokviravali reljefni ukrasi od štuka, nekad obojeni crveno, plavo i zlatno. Ono što su umetnici u Sopoćanima uspeli da u linearnosti i koloritu oslikaju sreće se još jedino u italijanskoj renesansi.
Manastir kao porodični mauzolej
Manastir Sopoćani je zamišljen i kao porodični mauzolej. Usled toga, manastir je još tokom izgradnje uobličen i kao porodična i kao grobnica ljudi najodanijih kralju Stefanu Urošu I. Za kralja je pripremljen obeležen sarkofag od crvenkastog mermera, na tradicionalnom mestu, u jugozapadnom naosu crkve. Osim kralja u manastiru su sahranjeni i njegova majka, kraljica Ana Dandolo, arhiepiskop Joanikije I, čiji je grob prekriven sarkofagom od crnog mermera, prvi iguman manastira i knez Đorđe, mlađi Vukanov sin.
Kralj Stefan Uroš I nije odmah nakon smrti bio sahranjen u manastiru. Naime, njega je 1276. godine sa prestola zbacio najstariji sin Dragutin. Nakon ovog događaja, Uroš se zamonašio i povukao u neki manastir u Humu, a dotadašnja ktitorska slika u naosu manastira je uništena i zamenjena novom koja takođe prikazuje Uroša sa modelom crkve u rukama kako prilazi Hristu, predvođen svojim precima, Stefanom Prvovenčanim i Stefanom Nemanjom uz posredovanje Bogorodice, dok ga prate sinovi Dragutin i Milutin. Tek nakon 1282. godine i dolaska na presto kralja Milutina, telo Uroša I je prebačeno u pripremljen grob u manastiru.
izvor:
