Sremska Mitrovica

Sremska Mitrovica je gradsko naselje i sedište istoimene jedinice lokalne samouprave. Sremska Mitrovica je i najveći grad u Sremu, administrativni centar Sremskog upravnog okruga i jedan od najstarijih gradova u Vojvodini i Srbiji. Grad je smešten na levoj obali reke Save. Prema popisu stanovništva iz 2011. godine u gradu je živelo 38.986 stanovnika.
Antički grad Sirmijum, koji se nalazio na teritoriji današnje Sremske Mitrovice, bio je prestonica Rimskog carstva tokom perioda tetrarhije. Nazivan je i „slavnom majkom gradova”. Brojni rimski carevi su rođeni u ili u blizini Sirmijuma, a oni su redom: Herenije Etruskus (251), Hostilijan (251), Decije Trajan (249—251), Klaudije II (268—270), Kvintil (270), Aurelijan (270—275), Prob (276—282), Maksimijan (285—310), Konstancije II (337—361) i Gracijan (367—383).

Još je Bonfinius, istoričar na dvoru Matije Korvina, pisao da je Sirmijum dobio ime po vođi ilirskog plemena Tribala, Siru, čije je ime latinizovano u Sirmus. Tako se ime naselja javlja već u 4. veku p. n. e. Po drugom mišljenju, ime dolazi od vođe keltskog plemena Tauriska, takođe iz 4. veka p. n. e.
Izgleda da koren reči vodi poreklo od sanskritske reči „sru” koja znači strujanje, u ovom slučaju „vodeni tok”, „tečenje”, slično koreno reči „ser”, koja u staroindijskom obliku znači kapljati, od čega i dolazi latinski oblik serum. Ilirska reč „sir”, verovatno je redukovani stepen iste reči, iz čega je latinizacijom nastalo Sir-m-ium. Datovanje ovog, latinizovanog imena, vezuje se u svakom slučaju za sam početak 1. veka nove ere i dolazak Rimljana u malo i prosperitetno naselje Ilira i Kelta na obali Save. Naziv Sirmijum je u neposrednoj vezi sa rekom Savom, latinski Savum. U to doba ostalo je zapisano i još nekoliko varijacija osnovnog imena i to: Civitas Sirmiensium et Amantinorum (Plinije, početak 1. veka) i Colonia Flavia Sirmium (79. godina). U svakom slučaju i poreklo imena i naseljavanje Sirmijuma imali su viševekovnu tradiciju i pre dolaska Rimljana. Glavni uzrok tome je povoljan geografski položaj u plodnom međurečju Save i Dunava, što je pogodovalo razvoju trgovine između helenističkog (grčkog) i zapadnog sveta, u kojoj je Sirmijum još u staroj eri imao veliki značaj.
Varijanta imena Sirmium, Sirmio (Sirmij), predstavlja direktan kontinuitet tradicije latinskog naziva za naselje i kao takvo opstaje uprkos propasti rimske carevine i čestim osvajanjima, rušenjima i spaljivanjima, prvo od strane Istočnih Gota, zatim Huna (441), Gepida i Avara (582). Ime je preživelo i period 8—11. veka i smenu prvo franačke, potom bugarske i konačno vizantijske vlasti.
Godine 1180, Vizantija predaje grad Kraljevini Ugarskoj, koja podiže nov srednjovekovni grad na temeljima srušenog i nekada velelepnog Sirmijuma. Grad dobija ime Civitas Sancti Demetrii (Grad Svetog Dimitrija), po gradskom patronu i u Sirmijumu pogubljenom hrišćanskom mučeniku Svetom Dimitriju. Mađari od tad grad nazivaju i Szávaszentdemeter, a Srbi — D(i)mitrovica.
Godine 1526. grad pada pod osmansku vlast. Tada je počeo razvoj Mitrovice kao turske kasabe. Grad je bio poznat kao Šeher-Mitrovica ili turski Dimitrofçe.
Požarevačkim mirom 1718. Mitrovica postaje deo Habzburške monarhije u kojoj Srbi dobijaju određene privilegije, kao što je i upotreba sopstvenog jezika. U tim godinama se i prvi put javlja modifikovano srpsko ime za grad (bez prvog slova „D”) — Mitrovica. Do 1881. godine i ukidanja Vojne granice i direktne austrijske uprave, grad je poznat pod nemačkim službenim imenom Mitrovitz, da bi od iste godine, dobijanjem statusa slobodnog kraljevskog grada, službeno ime naselja bilo na srpskom, odnosno hrvatskom jeziku — Mitrovica/Mitrovica. Ovo ime održava se oko 40 godina, sve do propasti Austrougarske i stvaranja nove zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca, kada je u prvim godinama posle 1918. službeno pridodat geografski prefiks Sremska. Jedan od razloga promene bila je i potreba za formalnim razlikovanjem Mitrovice od istoimenog grada na Kosovu, sa kojim se prestonica Srema po prvi put našla u istoj državi.
Sledeću promenu imena izvršile su ustaške okupacione vlasti, po priključenju Srema NDH 1941. godine. Tada je ime grada promenjeno u Hrvatska Mitrovica, da bi po oslobođenju 1944. bilo vraćeno u Sremska Mitrovica, ime koje grad i danas nosi.
Od ostalih imena na jezicima mitrovačkih nacionalnih manjina izdvajaju se i rusinsko Srimska Mitrovica i hrvatsko Srijemska Mitrovica. Nazive Srijem, Srijemska Mitrovica ili Srijemski Karlovci su ranije koristili i Srbi ijekavci, ali su ti oblici ostali danas samo kod katolika našeg jezika.
Sirmijum se zvao na vulgarnolatinskom Sermi. U Muzeju Vojvodine u Sremskoj Mitrovici je izložen podatak da je stariji oblik imena grada glasio Sermi. U zborniku "Vojvodina" (knjiga I, Novi Sad, (1939). str. 109.), u delu o toponomastici piše da je Sirmijum bilo samo ime grada, nikako teritorije. Dalje u fusnoti 11 pomenute knjige stoji da je oblik sa E mesto I (sermenses) potvrđen natpisima ("članak u Zeitschrift fur roman Philologie, sv. XLVI. str. 386, delo Pojave vulgarnolatinskog jezika pp. 24, 26, 31, 65.").
Miroslava Mirković u knjizi "Sirmium — Istorija rimskog grada od I do kraja IV veka", na strani 110. piše da se na natpisima iz VI veka iz Salone spominju dve ličnosti za koje se može pretpostaviti da su izbegle iz Sirmiuma posle pada grada u ruke Avara. Jedna od njih je abatisa (opatica), Johana, koja se spominje na sledećem vulgarnolatinskom natpisu: "Ovde počiva u miru sveta opatica Johana sirmijumska građanka, koja požive..." (Na latinskom: "...abatissa Johanna civis SERMENSES qui bixit...").

Grad se nalazi u severozapadnom delu Srbije i jugozapadnom delu Vojvodine, na kontaktu triju različitih morfoloških celina: sremske ravnice, mačvanske ravnice i fruškogorskog pobrđa. Sremska Mitrovica ima geografski položaj na 44 stepeni i 58 minuta severne geografske širine i 19 stepeni 36 minuta istočne geografske dužine i prostire se po južnom obodu sremske lesne terase i na aluvijalnoj ravni leve obale reke Save, na prosečnoj nadmorskoj visini od 82 m. Gradsko naselje zapravo je konurbacija tri naselja: Sremske Mitrovice kao centralne urbane celine, susedne Mačvanske Mitrovice na desnoj obali Save i najvećeg sela po broju stanovnika u Srbiji, Laćarka, na zapadu. Grad se nalazi na veoma povoljnom mestu, svega 75 km od glavnog grada zemlje, Beograda, sa kojim ga vezuje auto-put E-70 evropskog značaja. Sa Beogradom je grad povezan i jedinom dvokolosečnom prugom u državi. Od pokrajinskog sedišta, Novog Sada, udaljen je 50 km. Od granice sa republikom Hrvatskom grad je udaljen 35 km.
Položaj u bližoj okolini, takođe je povoljan budući da je grad nastao na „najtanjem“ delu Srema, na mestu gde su kopneni putevi koji vode sa Balkana i Beograda na istoku ka današnjoj Hrvatskoj na zapadu najbliži vodenim putevima (reci Savi). Ovi putevi ovde prave saobraćajno čvorište. Pored toga mesto Sremske Mitrovice je povoljno, jer je ovo mesto na Savi gde je ona najbliža Fruškoj gori. Takođe, grad je obrazovan na mestu gde je savska obala najpristupačnija. U prošlosti su delovi istočno i zapadno od grada bili izuzetno močvarni i teško pristupačni, pa je ovo mesto bilo pogodno za prelazak preko reke i upravu nad njom u ovom delu toka. Ova okolnost je bila i bitna sa stanovišta odbrane, jer su okolne močvare bile i „prirodni bedem“ u ratnim vremenima.

Praistorija
Prošlost Sremske Mitrovice i njene bliže okoline, koja u istorijskoj epohi dostiže starost od oko dva milenijuma, ima svoje dublje korene u materijalnoj kulturi praistorijskih populacija i doseže do prvih početaka ljudskog života u regionu Srema i Panonije, ili oko 7000 godina pre naše ere.
Za najstariju epohu ljudskog društva starije kameno doba (paleolit) ne postoje arheološki dokazi koji bi potvrđivali njenu prisutnost na terenu današnje Mitrovice. Jedino fosili mamuta (Elephas primigenius), džinovskog jelena (Cervus megaceros) i divljeg govečeta (Bos primigenius), koji delimično predstavljaju faunu ovog perioda, a nađeni u mulju Save, ukazuju na mogućnosti postojanja privremenih staništa paleolitskih ljudi, čije je osnovno zanimanje lovačko-sakupljačka privreda.
Danas se eksponati pronađenih praistorijskih nalaza ravničarske faune nalaze u okviru stalne postavke Muzeja Srema.
Posmatrajući Frušku goru kao „ostrvo” u nepreglednoj panonskoj ravnici, nije teško zaključiti da je praistorijski lovac često napuštao svoje tamošnje sigurno stanište i pravio duže (ribo)lovačke ekspedicije do Save, tu boravio i po više meseci u novim privremenim staništima, sagrađenim za te prilike. Mlađe kameno doba (neolit) karakterišu i na ovom prostoru pojava zemljoradnje, pripitomljavanja životinja, kao i stvaranje novih naseobina — grupacija zemunica, najčešće pored reka i drugih vodenih prostranstava. Takav je slučaj bio i sa malim zemljoradničkim i ribolovačkim naseljem na Savi na mestu današnje Sremske Mitrovice.
Starija faza neolita poznata je u arheologiji naših prostora i kao starčevačka i kereška civilizacija. Materijalni ostaci starčevačke kulture konstatovani su na lokalitetu Kalvarija, tzv. nultoj tački i centru razvoja budućeg naselja u praistoriji i starom veku, malom i skoro neprimetnom brežuljku u istočnom delu današnjeg grada, predmetu mistike i priča otkad je Mitrovice i Mitrovčana. Uzvišenje Kalvarija, (danas sa malom katoličkom kapelom-kriptom podignutom 1921. i grobljem iz 19. veka) potkovičastog je oblika i visine oko 12m i jedino je prirodno uzvišenje vidljivo iz bliže i dalje okoline Sremske Mitrovice. Pored njega, sa zapadne strane, protiče potok Čikas, koji dolazi sa Fruške gore i uliva se u Savu. Veoma povoljan položaj, blizina pitke vode i Save, koju su starčevci koristili za ribolov, a verovatno i kao saobraćajnicu, bili su idealni uslovi za početak masovnijeg naseljavanja. Tzv. Vinčanska kultura, koja na ovom prostoru nasleđuje starčevačku, proširuje prvobitno stanište (Kalvariju) na još dve lokacije neposredno uz reku, danas na gradskim obodima: Leget na istočnoj, i Varda, ili Mala strana na zapadnoj periferiji današnjeg grada. Završetak mlađeg kamenog doba obeležava sopotsko-lenđerska kulturna grupa koja u nekadašnje naselje starčevaca i vinčanaca emigrira iz zapadnijih krajeva Srema i Slavonije. U bakarnom dobu (eneolitu) koje dolazi posle mlađeg kamenog, Srem i današnji prostor Mitrovice naseljavaju nove etničke grupe sa severa i zapada (bodrog-keresturska, badenska i vučedolska), koje već koriste metal i zahvaljujući tome pokoravaju domoroce. Iz ovog perioda karakteristični su nalazi tzv. višeslojnih stambenih naselja kao i prilično umešnih dostignuća primitivne metalurgije — lepezastih oruđa od bakra koji je na ovo područje uistinu mogao stizati samo trgovinom (nalazi sa lokaliteta Leget).
Razvijeno metalno doba, koje na ovom prostoru počinje sa srednjim bronzanim dobom, obeleženo je počecima plužne zemljoradnje i razvijene obrade metala. U tom periodu ovaj prostor naseljen je pretežno stanovništvom iz vatinske i dubovačko-žutobrdske grupe. Posebna vrednost bronze, kao specifičnog materijala za ravničarsko područje, vidi se pre svega u otkrićima ostava bronzanih predmeta u kojima je stanovništvo čuvalo svoje najveće dragocenosti u periodu pred najezdu novih civilizacija koje su već posedovale gvožđe. Jedna takva, tzv. trako-kimerska civilizacija, obeležava početak gvozdenog doba (halštata) i na sremskom prostoru. Arheologija i istorija ni do danas nisu u mogućnosti da saopšte preciznije podatke o etničkoj pripadnosti stanovništva praistorijske Mitrovice iz gvozdenog doba. Neki antički izvori, kao moguće stanovnike tog doba na ovom prostoru, pominju plemena iz reda raznolike ilirske grupe — Amantine, dok arheološka iskopavanja daju i mogućnost postojanja naselja plemena Panona.
Dolaskom Kelta Srem ulazi u protoistorijsku epohu, poznatu u istoriji i kao mlađe gvozdeno doba (laten). U Srem i na područje današnje Mitrovice ovo odlično organizovano ratničko pleme dolazi posle smrti Aleksandra Makedonskog, krajem 4. veka p. n. e. Njihovo pleme, ili savez plemena, poznati kao Skordisci, naseljava šire područje donjeg toka Save i ušća u Dunav i obrazuju prvu zajednicu na ovim prostorima sa odlikama primitivne države. Na lokaciji Kalvarija otkriveno je naselje Kelta (Skordiska), kasnije u velikoj meri devastirano novim rimskim ukopavanjima. Na prostor kalvarijskog naselja Kelti donose upotrebu gvožđa kao glavnog materijala, početke grnčarstva i kovanje novca, kao preduslova za ozbiljniji razvoj trgovine i klicu nove robno-novčane privrede koja ubrzano smenjuje dotadašnju primitivnu naturalnu. Na kraju halštata intenzivni su i dolasci grčkih trgovaca (uglavnom brodovima, Savom), koji donose pre svega zanatske i kovane proizvode, što potvrđuju i brojni arheološki nalazi grčkog nakita i drugih predmeta na širokom području grada i okoline. U svakom slučaju keltski opidium (utvrđenje) predstavlja klicu praistorijskog Sirmijuma, koji su kolonizatori Rimljani po svom dolasku u jeku antičke ere (1. vek) zatekli i u prvo vreme koristili.
Tako kontinuitet života praistorijskog doba Sremske Mitrovice traje od mlađeg kamenog doba do dolaska Rimljana, sa manjim prekidima u ranom bronzanom dobu.

Starorimsko razdoblje
Osnovavši grad na obali Save, Rimljani su omogućili njegov razvitak. Grad raste vrtoglavom brzinom i u 1. veku nove ere stiče najviši gradski rang — postao je Kolonija rimskih građana i dobija izuzetan vojnički i strateški značaj. U njemu se pripremaju ratne ekspedicije careva Trajana, Marka Aurelija, Klaudija II. Od sredine trećeg veka Sirmijum je postao ekonomsko središte čitave Panonije, te je dao Carstvu nekoliko velikih ljudi. U njemu ili okolini rođeni su carevi Decije Trajan, Aurelijan, Prob i Maksimijan, svi romanizovani Iliri-domoroci.
Sirmijum je bio za vlade Rimljana i jedna je od četiri prestonice carstva (Augusta Treverorum — Mediolanum — Nikomedija — Sirmijum). Najpoznatiji istoričar IV veka, Amijan Marcelin, nazvao je Sirmijum „slavnom i mnogoljudnom majkom gradova“. Grad je bio metropola Panonije i Ilirika, ranohrišćanski centar sa brojnim episkopima i mučenicima. U doba najvećeg procvata Sirmijuma, u III i IV veku, ovde je postojala velika kovnica zlatnog i ostalog novca, raskošna carska palata, sa vodovodom i termama, hipodromom, pozorištem i amfiteatrom, forumom i drugim važnim građevinama. Do sada je otkriveno osam ranohrišćanskih hramova, od kojih su najpoznatiji oni posvećeni Sv. Irineju, Sv. Dimitriju i Sv. Sinerotu. U doba najvećeg progona Hrišćana, na Uskrs 6. maja 304. godine, na jednom od savskih mostova pogubljen je prvi episkop Sirmijuma Irinej, a tri dana kasnije i njegov đakon Dimitrije. Posle 313., Sirmijum postaje važan crkveni hrišćanski centar. Tokom IV veka ovde je održano nekoliko opšterimskih crkvenih sabora, na kojima su donošene poznate sirmiumske formule, potvrđivano a zatim osuđivano tzv. arijansko učenje.
Krajem 4. veka grad je došao pod vlast Istočnih Gota, da bi 441. godine praktično nestao u hunskom pokolju i velikom požaru. Zahvaljujući hunskom pustošenju Sirmijuma je kult Svetog Dimitrija prenet iz Sirmijuma u Solun. U Sirmijumu su se potom smenjivali razni vladari, da bi se 582. godine predao Avarima, a preživeli stanovnici emigrirali u Dalmaciju. Tokom ovog perioda osvajanje Sirmijuma bilo je ključno za držanje kontrole nad južnom Panonijom.

Srednji i novi vek
1180. godine grad je pripojen Ugarskoj. Vizantija je više puta bezuspešno pokušavala da ga osvoji. Nestabilna istorija učinila je od nekadašnjem carskog grada gomilu ruševina. Posle toga, na ruševinama Sirmijuma, nikao je novi srednjovekovni grad — Civitas Sancti Demetrii, tj. Grad Svetog Dimitrija ili na srpskom Dimitrovica, prema Sv. Dimitriju, zaštitniku grada i istoimenom manastiru oko koga je novo naselje i počelo da se širi.
U 15. i 16. veku česta su razaranja od strane Turaka, da bi 1526. godine grad pao pod osmanlijsku vlast. Tada je počeo razvoj Mitrovice kao turske kasabe. Grad je bio poznat kao „Šeher Mitrovica“ i imao je muslimansku većinu. Tokom ovog razdoblja od vek i po grad je doživeo znatan razvoj i dobio potpuno orijentalne crte, koje su prepoznatljive i dan-danas.
Od 15. do 18. veka brojni Srbi iz Srbije su se doselili u Srem, bežeći od turskog terora, što je utvrdilo slovenski i srpski karakter Srema. U to vreme su podignuti čuveni fruškogorski manastiri.

Habzburško doba
1688. godine austrijska vojska je ušla u Srem i posle velikih razaranja Požarevačkim mirom grad, u međuvremenu potpuno razoren, ulazi u sastav ugarskog dela Habzburške monarhije. Sremska Mitrovica se u ovo doba javlja kao pogranični grad u okviru Habzburške monarhije. Budući da je reka Sava bila granica prema zaostalom Osmanskom carstvu grad je postao deo Vojne krajine, sektor Petrovaradinska regimenta. Ovo je u velikome odredilo razvoj grada tokom ovog razdoblja. Položaj Sremske Mitrovice u krajnjem delu Habzburške monarhije prema nerazvijenom susedu, kakvo je bilo Osmansko carstvo, uticao je da u periodu opšteg preporoda severnijih krajeva i gradova (Sombor, Novi Sad, Zrenjanin) grad stagnira i u odnosu na prethodni, turski period, izgubi na značaju i važnosti.
I pored ovako nepovoljnog položaja grad se razvijao i širio ka severu. Međutim, ove promene nisu mnogo zahvatile postojeću gradsku strukturu oko današnjeg Žitnog trga, tako da je ovaj deo grada ostao pretežno srpski sa naglašenom trgovinsko-zanatskom delatnošću. Čak je i danas ovaj deo grada prepoznatljiv po još uvek očuvanim ostacima turskog urbanizma, poput trougaonog Žitnog trga i krivudavih i uskih ulica oko njega. Takođe, tu se danas nalaze obe gradske pravoslavne crkve, stara i nova.
Uskoro po pripajanju u grad su se počeli doseljavati novi narodi: Nemci, Mađari, Rusini, Hrvati. Središte njihovog naseljavanja bio je severni, manje močvarni deo grada, danas Trg sv. Trojstva, gde su i sada Rimokatolička i Grkokatolička ("Rusinska") crkva. Ovaj deo grada je odmah postao upravno središte grada, a između njega i srpskog dela izgrađen je deo sa vojnim objektima, koji će biti u ovoj nameni sve do dobijanja statusa slobodnog kraljevskog grada 1881. godine. Ovaj slučaj sa dva središta bio je jedinstven među važnijim gradovima Vojvodine.
Krajem 19. veka došlo je do smirivanja granice na Savi, a novi sused je bila mala i nerazvijena Srbija. Ovo je uticalo na ukidanje Vojne krajine i vladavine gradom od strane vojnih vlasti i dobijanja statusa slobodnog kraljevskog grada 1881. godine. Prvi gradonačelnik je bio Ćira Pl. Milekić. Sa ovom novinom došlo je i do naglog uspona grada, posebno na polju privrede. Prevoz Savom dobio je na značaju, pa se grad sve više razvija u njenom priobalju, gde se uređuju nove ulice i podižu prve male fabrike. Tada je oblikovana i Parobrodska ulica (Sremska Mitrovica), u kojoj se naseljavaju najbogatije gradske porodice. Prolazak železnice 2 km severno od središta grada uticao je na drugi pravac širenja ka severu, gde se takođe javlja prva industrija, vezana za kompleks železničke stanice. U središtu grada najveća promena bilo stvaranje gradskog parka na mestu vojnog vežbališta, oko koga su se ubrzo izgradile najprestižnije privatne i javne građevine: nova Pravoslavna crkva sv. Stefana, zdanje Srpskog Doma, zgrada „Magištrata“ (danas Uprava policije), zdanje „Sudbenog stola“ (zgrada gradske galerije), kao i kuće najbogatijih gradskih trgovaca. Time su nekadašnja dva središta grada — Žitni trg i Trg sv. Trojstva povezana trgom, koji se danas zove Trg sv. Dimitrija (trivijalno „Majmunac").
Grad je na prelazu u 20. vek prešao cifru od 10 hiljada stanovnika. To, međutim, nije nadoknadilo 'jaz' u odnosu na druge značajnije gradove Vojvodine.

Dvadeseti vek
Sremska Mitrovica je 1918. godine priključena Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije Kraljevina Jugoslavija. Grad se ovom promenom našao u mnogo boljem položaju, budući da se našao u sredini države, na putu između njegova dva glavna središta — Beograda i Zagreba. I pored toga u periodu između dva svetska rata grad se sporo razvijao zbog nerazvijenog tržišta, koje je uticalo na koncentrisanje privrede u velikim gradovima.
U Drugom svetskom ratu Sremska Mitrovica se nalazila u sastavu Nezavisne Države Hrvatske (NDH) i u periodu 1941—1944. grad je nosio ime Hrvatska Mitrovica. Samo u nekoliko nedelja u avgustu i septembru 1942, zločinci ustaške policijsko-kaznene ekspedicije pod komandom Viktora Tomića su pored gradskog pravoslavnog groblja, na radinačkim poljima i na savskom nasipu ubile više od 400 ljudi, dok se ukupne žrtve Tomićeve kaznene ekspedicije na području Srema procenjuju na preko 6.000 nevino ubijenih ljudi (mahom Srba, ali i Jevreja i Roma) i preko 10.000 poslatih u logore. Iz same Mitrovice ubijena su tada najmanje 404 lica.
Grad su (u toku operacije probijanja Sremskog fronta), nakon petodnevnih borbi, od fašističkih vlasti oslobodile 16. vojvođanska i 11. krajiška divizija NOV i POJ, kao i 4 artiljerijska puka i 87. oklopno-motorizovani puk kaćuša sovjetske Crvene armije 1. novembra 1944. godine. Neprijateljske snage brojale su oko 30.000 vojnika: Nemaca, ustaša, kao i manji broj odbeglih pripadnika Nedićeve žandarmerije i SDS. Nemačke snage grupisale su se oko 13. SS „Handžar“ divizije i obuhvatale su i nekoliko pešadijskih i motorizovanih jedinica iz redovnog sastava (Vermaht) kao i nekoliko desetina protivoklopnih i protivavionskih baterija. Ustaške snage u gradu brojale su, po podacima sa početka 1945. godine, 5.417 vojnika udruženih ustaško-domobranskih jedinica (Mitrovica je bila sedište vojnog okruga i komandni centar tzv. 13. stajaćeg djelatnog sdruga ustaške vojnice, podeljenog u 5 jedinica).
Četvorogodišnja okupacija ostavila je duboke ožiljke na stanovništvu i gradu. Godine 1938. Mitrovica je imala 16.199 stanovnika, a decembra 1944. svega 9.292. Najveći gubitak, pored masovnog razaranja i raseljavanja, bile su svakako ljudske žrtve. Od strane okupatora život su izgubila najmanje 662 Mitrovčana. Od tog broja 95 kao partizani, 284 su streljana, 208 je umrlo u logorima, 77 je stradalo na drugi način. 222 Mitrovčana dočekala su kraj rata kao trajni invalidi. S druge strane, oko 500 stanovnika Sremske Mitrovice izginuli su kao pripadnici nemačkih i ustaških snaga, ili su streljani po završetku rata zbog saradnje sa okupatorom. Tako je 1946. godine, između ostalih, posle zarobljavanja, osuđen na smrt i streljan i dr Petar Gvozdić, predratni predsednik mitrovačkog krila Hrvatske seljačke stranke i prvi tzv. gradski ustaški štabnik.
Datum 1. novembar 1944. uzima se kao početak razvoja grada u savremenom dobu. Više od 50 godina ovaj datum proslavljan je kao Dan grada. Danas se oslobođenje grada u dva svetska rata obeležava u okviru gradskih Novembarskih svečanosti.
Posle rata grad je izmenio etničku strukturu. Jevrejsko stanovništvo je nestalo u vihoru rata, a na mesto mesnih Nemaca, veoma značajnih pre rata (oko 20% stanovništva), koji su iseljeni u maticu, došli su Srbi doseljenici iz okolnih sela i drugih delova zemlje. Grad je postao središte Sremskog sreza, kasnije preimenovanog u Sremski okrug. Grad je doživeo nagli razvoj u decenijama nakon rata zahvaljujući položaju na najvažnijem saobraćajnom pravcu tadašnje SFRJ, putu „Bratstvo-Jedinstvo". Podignuti su mnogi novi objekti industrije, uprave, obrazovanja i zdravstva. Izgrađeno je i više stambenih naselja. Zbog toga je grad za samo četiri decenije utrostručio broj stanovnika, sa 13.000 posle Drugog svetskog rata na gotovo 40.000 početkom devedesetih godina. U toku ovog perioda izvedeni su i najveći graditeljski poduhvati u gradu — veoma savremen nasip i dva mosta preko Save (drumski i pešački). Drumski most kod Sremske Mitrovice predstavlja ključnu saobraćajnu vezu Srema i Bačke sa jedne i Mačve sa druge strane. Otvoren je za saobraćaj 19. novembra 1977. godine i zamenio je jedini dotadašnji — stari pontonski sa jednom kolovoznom trakom, izgrađen 1951. Most sv. Irineja, otvoren 1994. godine, sa rasponom od 262,5m, povezuje centar Sremske i Mačvanske Mitrovice.

Sremska Mitrovica kao grad bogat istorijom i tradicijom i kao središte jednog od okruga u Srbiji ima razvijenu mrežu kulturnih i obrazovnih ustanova i niz kulturnih dešavanja. Vaspitno-obrazovne ustanove čine osnovu od značaja za kulturni život ovog kraja.
Ustanove Kulture: Od ustanova kulture treba spomenuti:
• Muzej Srema,
• Galeriju „Lazar Vozarević“,
• Gradsku biblioteku „Gligorije Vozarević“,
• Pozorište „Dobrica Milutinović“,
• Ustanovu za kulturu „Sirmijumart“,
• Istorijski arhiv „Srem“,
• Zavod za zaštitu spomenika kulture.
Sremska Mitrovica je i „muzej pod otvorenim nebom“ u kome su ostaci antičke rimske prestonice, građevine barokne i klasicističke arhitekture 18. veka i 19. veka, kao i Spomen-park (Spomen-groblje), delo jednog od najpoznatijih jugoslovenskih arhitekti posleratnog spomeničkog graditeljstva Bogdana Bogdanovića, podignut 1960. godine u znak sećanja na rodoljube i civile koje su fašistički zločinci (predvođeni zloglasnim ustaškim komandantom tzv. kaznene ekspedicije Viktorom Tomićem) ubili na pravoslavnom groblju za vreme masovnih pogubljenja u toku 1942. godine.
Veoma vredni spomenici na tlu opštine predstavljaju deo baštine, a neki od njih, kao sunčani sat, jedinstveni su u svetu. Na području Grada niz vrednih dobara, koja su proglašena za nepokretna kulturna dobra:
Kulturna događanja obuhvataju nekoliko događanja i manifestacija u gradu i okolini:
• Internacionalna vinska svečanost "Zlatni dan vina"
• Festival besedništva,
• Mitrovačka pesma,
• Mitrovačko leto,
• Bostanijada u Šašincima,
• Sabor vojvode Stojana Čupića,
• Novembarski dani,
• Festival folklora „Srem folk fest“
• Festival gudača
• Festival džeza
Obrazovanje

Od postojećih škola u gradu, najdužu tradiciju ima Gimnazija osnovana 1838. godine kao Nemačka viša štapska škola petrovaradinskog puka (kasnije Oberschule zu Mitrovitz i Četvorogodišnja mala realka u Mitrovici). Pored nje postoji još 6 srednjih škola i 10ak osnovnih škola na području opštine. Među školama su: OŠ „Boško Palkovljević-Pinki” Sremska Mitrovica i OŠ „Jovan Jovanović Zmaj” Sremska Mitrovica.

Gradska umetnost
U gradu je tokom poslednje dve decenije urađeno mnogo na „oživljavanju“ pojedinih mesta putem javne gradske umetnosti, koja se obilno vezuje za rimsku prošlost, ali i za druge teme vezane za druga razdoblja u razvoju grada, kao i za njegovu okolinu.
• Murali na zgradama kod palate pravde
• Mozaik pred ulazom u gradsko pozorište
• Javna umetnost ispred Carske palate
• Spomenik mangulici (svinja) i pulinu (pas)

Istorijsko jezgro Sremske Mitrovice
Istorijsko jezgro Sremske Mitrovice je najstariji očuvani deo grada, obrazovan u razdoblju od 16. do 19. veka. Jezgro se obrazovalo u neposrednoj vezi sa rekom Savom. Ovo je danas i najreprezentativniji deo grada sa brojnim centralnim sadržajima. Ovaj deo grada nudi i brojne mogućnosti za razvoj turizma. Gradsko jezgro sastoji se od niz ambijenata, koje stvaraju gradski trgovi sa okolnim ulicama. To su sledeći trgovi: Savski trg, Žitni trg, Trg svetog Stefana, Trg svetog Dimitrija, Trg svetog Trojstva.
Unutar gradskog jezgra postoji niz poznatih građevina, „gradskih belega“. Ovde se posebno ističu gradske crkve:
• Nova Pravoslavna crkva Sv. Dimitrija ("Velika Crkva")
• Stara Pravoslavna crkva Sv. Stefana ("Mala Crkva“ ili „Crkvica")
• Rimokatolička crkva Sv. Dimitrija ("Katolička Crkva")
• Grkokatolička crkva Voznesenja Gospodnjeg ("Rusinska Crkva")
Na desetak kilometara od grada, u podnožju Fruške gore, u naselju Bešenovački Prnjavor nalazi se najstariji fruškogorski manastir:
• Manastir Bešenovo

Posebnosti i zanimljivosti
• Za vreme iskopavanja temelja za novu sremskomitrovačku robnu kuću tokom leta 1972. godine, jedan radnik je, na oko 2m dubine iskopa, slučajno svojim ašovom probio zazidani kožni zamotuljak iz koga su ispala tačno 33 zlatna rimska novčića, verovatno deo zaboravljenog i skrivenog blaga jedne bogate sirmijumske porodice. 4 pronađena novčića iskovana za vreme vladavine Konstancija II smatraju se najreprezentativnijim primercima kasnorimskog doba (4. vek) i neprocenjive su vrednosti. Radnik čiji je ašov izneo na svetlost dana jedno od najvećih arheoloških otkrića na našim prostorima nikada nije nagrađen. Ironično, mladi radnik, srednjoškolac, koji je honorarno radio na iskopu tokom raspusta, zvao se Zlatenko.
• Ispod današnje Sremske Mitrovice, nekada antičkog Sirmijuma, nalazi se jedini neiskopani rimski hipodrom na svetu, sagrađen početkom 4. veka carskim ukazom cara Konstantina, ili cara Licinija. Ogromna građevina dužine oko 450-500m i širine 150m nalazi se u ostacima oko 4m ispod nivoa današnje Mitrovice i prostire u širokom prostoru od tzv. jalijskih bara na jugoistoku do zgrade današnjeg SUP-a na severozapadu, tangirajući prostor Carske palate za koju je bila funkcionalno vezana. Sirmijumski hipodrom smatra se najvećom (!) građevinom rimske antičke arhitekture van Italije. Postojanje ovakve strukture (tačnije visokih tribina hipodroma) uticalo je na formiranje zanimljive terenske slike tog dela grada koja podseća na dugačku „dolinu”, gde je najniža tačka današnja Masarikova ulica, a zatim se teren „penje” u pravcu juga (put prema Savi) i severa (put prema gradskoj Gimnaziji). Ono što je jedino sigurno, svaki pokušaj iskopavanja celine, ili dela hipodroma za posledicu bi imao rušenje postojećih gradskih struktura, gde su neke stare i po 100 i više godina i smatraju se zaštićenim objektima kulture.
• Najduži viseći pešački most u Evropi raspona 297,5m, premošćuje Savu u Sremskoj Mitrovici. Most se nalazi tačno na mestu nekadašnjeg Artemidinog mosta gde su u vreme progona hrišćana vršena pogubljenja ”sirmijumskih svetih mučenika”. Po jednom od njih, Sv. Irineju, most dobija ime.
• Prva obnovljena građevina druge Jugoslavije (početkom 1945) je sremskomitrovačka železnička stanica. Radove su izvodili zarobljeni Nemci, koji su je nekoliko meseci ranije do temelja srušili.
• Jedini namenski atletski stadion u Srbiji izgrađen je 2007. godine u Sremskoj Mitrovici.
• Najpoznatiji istoričar 4. veka, Amijan Marcelin, nazvao je Sirmijum „slavnom i mnogoljudnom majkom gradova“.
• U periodu Rimskog carstva u Sirmijumu i okolini rođeno je deset rimskih imperatora, a osmorica drugih su boravili u njemu u toku svoje vladavine (od nekoliko meseci do više godina) zbog vladarskih obaveza, ili planiranja i vođenja vojnih pohoda. Najmanje dva imperatora umrla su u gradu od posledica zaraze kugom.
• Sremska Mitrovica je jedinstven urbanistički i arheološki primer u Srbiji — grad sa direktnim prostornim kontinuitetom od preko 7000 godina. Grad se nalazi na istom prostoru kao i njegova naselja-preteče i predstavlja kontinualno proširenje urbanističke forme prvobitnog praistorijskog i potom i antičkog naselja.
• Sirmijum je jedan od retkih gradova, osim samog Rima, u kojem su regrutovani pripadnici elitne pretorijanske garde.
• U vremenu kulminacije moći grada (4. vek) Sirmijum je u jednom trenutku imao i preko 100.000 stanovnika, što bi u današnjem vremenu odgovaralo statusu i značaju Londona.
• U vreme vizantijske vlasti (9. vek), u Sirmiju se obnavlja episkopija i grad postaje hrišćanski centar, a njegov episkop je veliki slovenski prosvetitelj Metodije. Smatra se da je boravio u Sirmiju i širio pismenost među hrišćanima u Panoniji pre velikog puta u Moravsku.
• Najstarija otkrivena hrišćanska crkva u našoj zemlji (danas konzervirana u ostacima) nalazi se u Sremskoj Mitrovici (nekadašnjem Sirmijumu)
• Od 313. godine i ozakonjavanja hrišćanske vere u Rimskom carstvu, u gradu je održano pet velikih crkvenih sabora. Poznate „sirmijske formule“ rešavale su dogmatska pitanja značajna za čitav hrišćanski svet.
• U vreme najvećeg uspona Sirmijuma, postojao je savršen sistem vodovoda (10m visoki akvadukti) koji je grad snabdevao pijaćom vodom sa fruškogorskih izvora. Akvedukt se od izvora Vranjaš, u podnožju Fruške gore, do Sirmijuma prostirao u dužini od oko 14 km. Trasa i ostaci akvedukta prate danas centralnu osu grada, tj. ulice Fruškogorsku i Kralja Petra I. Pad terena prema Savi omogućio je i nesmetan tok kanalizacije prema reci. Kanali za odvođenje takođe su bili veoma uspešno rešeni, po uzoru na velike gradove, Rim pre svih. Ostaci akvadukta bili su očuvani sve do 1908. godine, kada je gradski magistrat doneo odluku da se poruše, a materijal ugradi u put za Manđelos. Tom prilikom je čuveni mitrovački učitelj i arheolog Ignjat Jung, iz protesta, napustio grad i porodicu i nestao u nepoznatom pravcu, a sudbina mu se ni danas ne zna.
• Topografija Sirmijuma umnogome se razlikovala u odnosu na današnju Sremske Mitrovice. Današnji grad ima više uzvišenja nego rimski (kao posledica naslaga zemlje tokom vekova) i drugačije vodotokove fruškogorskih potoka koji se ulivaju u Savu. Sirmijum je bio grad malih bara i jezera, vremenom isušenih. Jedna od najizraženijih promena je, po ovdašnjim arheolozima, promena toka Save, koja je u rimsko doba u toku kod Sirmijuma stvarala dve rečne ade danas delove sremskog, odnosno mačvanskog kopna.
• Avarski zlatni pojas, jedinstveno otkriće u svetu (pripadao najverovatnije samom kaganu, plemenskom vođi Bajanu), težak oko 1,2 kg i (još uvek) neprocenjene vrednosti pronađen je u ataru sela Čalma kod Sremske Mitrovice 1992. godine. Posle niza nerazjašnjenih okolnosti, pokušaja ilegalne preprodaje i uplita osoba iz stručnog, ali i kriminalnog sveta, pojas se vraća kući u Sremsku Mitrovicu i Muzej Srema 17. oktobra 2007. godine, posle odluke Vrhovnog suda Srbije. Mesto čuvanja nije saopšteno javnosti, a izrada replika koje će biti prikazane javnosti će se obaviti u inostranstvu.
• 1887. godine bile su poznate i sačuvane samo tri zlatne i jedna srebrna poluga sa kovničkom oznakom grada Rima. Ali pomenute godine došlo je do velikog otkrića u mestu Budže kod Brašova u Rumuniji. Tom prilikom pronađeno je čak 15 zlatnih poluga sa kovničkim oznakama Sirmijuma. Težina poluga se kretala od 327 do 524 grama, a danas se iste čuvaju u trezorima muzeja u Londonu, Parizu, Beču, Budimpešti i Napulju, gde su dospele trgovinom antikvitetima. Po računicama stručnjaka proizilazi da je u Sirmijumu, za kovanje novca, utrošeno više od 2.207 tona zlata. I to samo za šest godina, ne računajući bronzane i srebrne nominale. I ovaj podatak ide u prilog jedinstvenosti Sirmijuma na našim prostorima, a i podatku da je pojedinim imperatorima bilo važnije da osvoje Sirmijum i tu dobiju poverenje građana i vojske, nego da to urade u Rimu. Nažalost, podatak o količini iskovanog zlata u sirmijumskim kovnicama, najviše je privlačio tzv. ”divlje kopače” i trgovce na crnom tržištu, koji su poslednjih decenija 20. veka načinili ogromnu i nepovratnu, kulturnu i materijalnu, štetu ne samo Sirmijumu (Sremskoj Mitrovici), već i celokupnoj kulturnoj baštini Srbije.
• Rimski car-filozof Marko Aurelije umro je u Sirmijumu 180. godine od kuge, a ne kao što se u filmovima i dobrom delu istorijske literature navodi u Vindoboni (današnji Beč). Kao dokaz za tu tvrdnju uzimaju se spisi rimskog pisca Herodijana, koji pominje da je car živeo u Sirmijumu za vreme pripreme vojnih pohoda, kao i da je u gradu neko vreme (170—174) boravila i carica Galerija Faustina sa kćerkom. Herodijan izričito navodi da je car Marko Aurelije umro u Sirmijumu od kuge 180. godine, gde je i spaljen, a pepeo mu je prenesen u Rim. Podatak o boravku Marka Aurelija u gradu nalazi se i u delu Filostrata, u opisu puta Heroda Atika. Filostrat je naveo da je grad služio kao polazna tačka i glavni štab u ratu protiv Germana. Ove tvrdnje potkrepljuje činjenica da je u trenutku smrti car vodio rat protiv germanskog plemena Markomani, a koje je tada naseljavalo teritoriju današnje Bačke. Za Vindobonu nema nijedan istorijski dokaz, osim pronalaska Aurelijevih spisa, mada su delovi istih spisa (neke vrste dnevnika filozofskih razmišljanja) pronađeni i u drugim mestima. Iako istoričari jednoglasno napominju da je te spise (Samome sebi, u originalu Ta eis heauton) Aurelije i pisao u Sirmijumu, filmski režiseri su do danas ostali neumoljivi.
• Mitrovica je pod vlašću habzburških careva bila tačno 200 godina (1718—1918)
• U Prvom svetskom ratu Mitrovica je bila jedini većinsko srpski grad bombardovan od strane srpske artiljerije (6. septembra 1914. u toku Sremske ofanzive)
• Grad je u oba svetska rata oslobođen 1. novembra (1918. i 1944. godine)
• 1932. godine Sava je poplavila skoro polovinu današnje teritorije grada.
• Broj stanovnika Sremske Mitrovice nakratko je uvećan za 4.000 privremenih stanovnika — radnika na izgradnji auto-puta Beograd-Zagreb (1949. g.)
• U sremskomitrovačkom zatvoru svoje kazne su između ostalih služili i: Milovan Đilas, Aleksandar Ranković, Ivan Milutinović, Žarko Zrenjanin, Borislav Pekić, Oskar Davičo, Jovo Stanisavljević Čaruga, Marko Orešković, Josip Kraš, Janko Čmelik, Jovan Veselinov Žarko, Mihalj Servo, Zlatko Šnajder, Stevan Moljević, Andrija Hebrang i dr. Moša Pijade i Rodoljub Čolaković su za vreme svog robijanja preveli Marksova dela Kapital i Bedu filozofije na srpskohrvatski. Inače, u zatvoru je 1934. bilo 1.200 zatvorenika, deseti deo od ukupnog broja u Kraljevini Jugoslaviji.
• Inspirisan stvarnim događajima iz 1941, nastao je film Aleksandra Đorđevića Stići pre svitanja (1978). Sniman je u autentičnom okruženju sremskomitrovačke kaznione, a snimanju filma podjednako su doprineli (uglavnom kao statisti) milicioneri-čuvari i osuđenici. U kasnijim godinama mitrovački KPD bio je lokacija za snimanje mnogobrojnih filmskih i TV ostvarenja. U prostoru zatvora snimani su i Poslednji krug u Monci, Braća po materi, italijanska serija Hobotnica, film Mali svet iz 2003. godine itd.
• Posle Drugog svetskog rata, u sremskomitrovačkom KPD su bili smešteni zatvorenici-strani državljani, što je svojevremeno poslužilo kao zaplet za jednu epizodu stripa Modesti Blejz.
• Od 1938. godine do početka Drugog svetskog rata u Sremskoj Mitrovici je radila fabrika aviona i vazduhoplovnih konstrukcija Albatros, osnovana za potrebe domaće vojne avionske industrije. Do rata, fabrika je proizvela oko 50 različitih tipova aviona i jedrilica, od kojih su najpoznatiji školski prototip Fizir FN (1940. godine fabrika je izgradila čak 20 komada) kao i model izviđačkog aviona Niro.

Poznati Mitrovčani:
• Prob, rimski imperator
• Konstancije II, rimski imperator
• Herenije Etruskus, rimski imperator
• Hostilijan, rimski imperator
• Klaudije II Gotski, rimski imperator
• Kvintil, rimski imperator
• Gracijan, rimski imperator
• Aurelijan, rimski imperator
• Maksimijan, rimski imperator
• Decije Trajan, rimski imperator
• Ilarion Ruvarac, istoričar i sveštenik
• Milan Jovanović Batut, lekar
• Jovan Stanojević ot Eremberg, pukovnik u General štabu austrijskom
• Lazar Vozarević, slikar
• Branislav Ivanović, sportista
• Franjo Giler, sportista
• Petar Zec, reditelj
• Ivica Kovačić Štifla, slikar
• Petar Milošević, arheolog
• Stjepan Musulin, filolog i leksikograf
• Branislav Vidić, akademik
• Branislav V. Stanković, pisac i fotograf
• Nikola Hristić, političar
• Milijana Nikolić, operska pevačica
• Gordana Lukić, glumica
• Danijela Vranješ, glumica
• Nebojša Jovan Živković, muzičar
• Ognjen Filipović, sportista
• Milivoj Nikolajević, slikar
• Dragana Tomašević, sportista
• Petar Gburčik, naučnik
• Sonja Brkić, sudija Vrhovnog suda
• Đorđe Marković Koder, književnik
• Tatjana Venčelovski, glumica
• Boris Pingović, glumac
• Slobodan Despot, pisac i publicista.

Stanovnici Sremske Mitrovice
• Marko Aurelije, rimski imperator
• Konstantin Veliki, rimski imperator
• Trajan, rimski imperator
• Dioklecijan, rimski imperator
• Galerije, rimski imperator
• Teodosije I, rimski imperator
• Septimije Sever, rimski imperator
• Licinije, rimski imperator
• Ambrozije Milanski, sveti, arhiepiskop milanski
• Metodije, slovenski prosvetitelj
• Miloš N. Đurić, akademik
• Nikola Radojčić, akademik
• Vaso Čubrilović, akademik
• Vojislav J. Đurić, akademik
• Slavko Vorkapić, reditelj i kinematograf
• Mileva Marić-Ajnštajn, naučnik
• Boško Palkovljević Pinki, narodni heroj
• Veljko Petrović, književnik
• Vladislav Popović, akademik
• Rudolf Filipović, akademik
• Mira Banjac, glumica
• Željko Hegedušić, slikar
• Grigorije Mikić, teolog
• Ignjat Jung, arheolog*
• Petar Kralj, glumac
• Mirko Tepavac, političar
• Siniša Kovačević, reditelj i pisac
• Dragan Martinović, slikar
• Svetlana Seka Aleksić, pevačica
• Zlatko Tomčić, političar
• Marko Peričin Kamenjar, narodni heroj
• Dejan Milovanović, sportista
• Petar Krančević, muzičar