Zrenjanin

Zrenjanin

Zrenjanin (mađ. Nagybecskerek, slk. Zreňanin, rum. Becicherecul Mare, nem. Großbetschkerek) jedan je od najvećih gradova u Srbiji, treći najveći grad u Vojvodini posle Novog Sada i Subotice, najveći grad u srpskom Banatu te sedište Srednjobanatskog upravnog okruga i značajan industrijski i kulturni centar. Po površini teritorije koja mu administrativno pripada (1.326 km²), najveći je grad u AP Vojvodini i drugi u Republici Srbiji. Nalazi se na obali reke Begej i centar grada, kao mesto nekadašnje Bečkerečke tvrđave u blizini su četiriju veštačkih jezera koja su pre bila delovi toka Begeja. Ranije je grad bio sedište Torontalske županije. Jezici koji su u službenoj upotrebi u Zrenjaninu su srpski, mađarski, slovački i rumunski.

Prvobitno ime je bilo Bečkerek, sve dok 1769. god. nije dobio status trgovišta i time i ime Veliki Bečkerek. Danas se među mnogim srpskim meštanima zadržao kolokvijalni naziv Bečkerek, a bukvalni prevodi imena Veliki Bečkerek su i zvanični nazivi grada na mađarskom, rumunskom i nemačkom jeziku.
Godine 1935. je grad preimenovan u Petrovgrad, kako se zvao svega do 1946. godine, kad je dobio naziv Zrenjanin po narodnom heroju Žarku Zrenjaninu Uči.

Grad se prvi put spominje 1326. godine kao selo Bečkerek podignuto na tri ostrva reke Begej. Smatra se da je na mestu gradskog centra nekad bio avarsko-slovenski ring. Mesto je potom bilo u posedu mađarske vlastelinske porodice Beče. Početkom 15. veka, ugarski kralj Žigmund Luksemburški darovao je Bečkerek srpskom despotu Stefanu Lazareviću. Kasnije je bila podignuta i Bečkerečka tvrđava, a mesto su naselili Srbi, Nemci, Rumuni, Italijani, Francuzi, čak i Katalonci („Nova Barselona”). Veliki Bečkerek postao je trgovište 1769. godine. Godine 1744. pominju se stanovnici grada i okoline koji su poslanici na Crkveno-narodnom saboru. Bili su to Petar Botosanić i Milić Popov bečkerečki oberknezovi. Stevan Rajković, burger Velikog Bečkereka, je 1780. godine bio ktitor stare crkve manastira Grgetega.
Na Batki se nalaze ostaci neolitske Starčevačke kulture, a kod Aradca nekropola iz vremena velike seobe naroda. U Ečki se nalazi Srpska pravoslavna crkva Sveti Nikola, sa drvenim tornjem, podignuta (1711). Ona predstavlja najstariju pravoslavnu crkvu u Banatu i Vojvodini. Prvobitni ikonostas ove crkve je napravio je (1744) Nedeljko Šerban Popović. Ovaj ikonostas danas je delom izložen u Narodnom muzeju u Zrenjaninu, pa je ikonostas u crkvi (1786) zamenjen novim, čiji je autor nepoznat. Najstarije građevine u samom gradu su pravoslavne crkve — Uspenska crkva u Svetosavskoj ulici (1746) i Hram Vavedenja Presvete Bogorodice u ulici Cara Dušana (1777); zatim, katolička katedrala (1868); zgrada pozorišta (1839), županije (1885) i Narodni muzej (1894). Grad se razvio oko utvrđenog jezgra kao aglomeracija seoskih naselja i planski podignutih naselja.
Grad je 1807. doživeo katastrofalni požar kada je naročito stradala županijska palata sa arhivom. Katastrofu su izazvali i požar 1832. godine te poplave 1816. i 1838. godine. Pravoslavni sveštenik Danilo Stajić bavio se pisanjem poezije, koju je objavljivao u više listova. Tu je 1844. godine osnovana Torontalska štedionica, a 1847. godine otvorena prva štamparija. Školske 1846/1847. godine proradila je šestorazredna gimnazija. Početak građanskog rata 1848. godine obeležilo je provaljivanje u pravoslavnu crkvu na Uskrs te godine, kada su Srbi javno spalili pravoslavne matične knjige vođene od 1840. godine na mađarskom jeziku. Januara 1849. godine tu je postalo sedište "Srpske Vojvodine", pod predsedništvom patrijarha Josifa Rajačića. Kada je 1857. godine izvršen popis austrijske carevine u gradu je zapisano 2611 kuća. A godine 1866. u gradu na Begeju je donet "Bečkerečki program" - politički program rada Srpske narodne stranke Svetozara Miletića.
Bilo je krajem 1891. godine u gradu Velikom Bečkereku: dve pravoslavne crkve, pet sveštenika, 7092 pravoslavnih Srba sa 1170 domova. U revolucionarnoj prošlosti, u Narodnooslobodilačkom ratu, iz ovoga kraja je sedam narodnih heroja poginulo u borbi, a oko 10.000 rodoljuba bilo je u logorima i zatvorima; 2.500 ih je streljano. Posle Drugog svetskog rata je grad doživeo privredni procvat. Posle 1991. godine, pretežno izvozna orijentacija privrede je praktično upropaštena sankcijama i raspadom Jugoslavije, jer je izgubila tržište. Nakon promena oktobra 2000. godine, grad se lagano oporavlja. Za vreme Austrougarske bio je sedište ugarske Torontalske županije, čiji je najveći deo posle Prvog svetskog rata pripao Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, a manji deo Kraljevini Rumuniji.
Nakon 1918. godine, pokrenuto je pitanje o obliku imena ovog grada na srpskom jeziku, bez osporavanja tradicionalnog naziva na mađarskom jeziku. Tim povodom su razmatrana rešenja iz srpske istorijske baštine koja je u ovom gradu sezala sve do vremena srpskih despota Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića, koji su tokom 15. veka držali ovaj grad u svom posedu. Međutim, državne vlasti su 1924. godine odlučile da se potencijalno najpogodniji naziv "Banatski Despotovac" upotrebi za preimenovanje obližnjeg Ernestinovca, tako da je nakon toga moralo biti pronađeno neko drugo rešenje. Počevši od 1935. godine, grad se naziva Petrovgrad (konjanička statua kralja Petra otkrivena je 1926), a od 1946. godine Zrenjanin, po narodnom heroju Žarku Zrenjaninu Uči. Mesto je bilo pogođeno velikom poplavom u aprilu 1940.
Novim zakonom o teritorijalnoj organizaciji Zrenjanin dobija status grada 2007. godine.

Sve do njihovog nasilnog iseljavanja neposredno nakon Drugog svetskog rata, ovaj grad je bio kulturno središte Švaba u Vojvodini i celoj Jugoslaviji. Ipak, i danas Zrenjanin igra važnu ulogu u kulturnom životu Srbije.

Institucije
U gradu i okolini nalazi se dosta kulturno-istorijskih spomenika i poznatih institucija: Narodni muzej, istorijski arhiv, Gradska narodna biblioteka „Žarko Zrenjanin”, Umetnička kolonija Ečka s galerijom, Kulturni centar, amatersko pozorište „Madač” na mađarskom jeziku, kao i Narodno pozorište „Toša Jovanović”, koje je prema popularnoj legendi nastalo tako što je u vreme Austrougarske jedan imućan Bečkerečanin preuredio žitni magacin u pozorište kako bi doveo jednu glumicu iz Pešte, u koju se zaljubio, u svoj grad. Danas Narodno pozorište ima najrazvijeniju lutkarsku scenu u Srbiji.

Umetnost
Banatsko udruženje književnika svake godine dodeljuje nagradu „Najbolje iz Banata” 27. januara na Savindan. Časopis za književnost i umetnost „NaTron” je nekad izlazio mesečno. Sada izlaze na srpskom jeziku listovi: „Zrenjanin” (nedeljno), „Ulaznica” (kvartalno) i „Zavičajac” (godišnje). Postoji i osnovna i srednja muzička škola „Josif Marinković”, kao i aktivna rok scena.

Obrazovanje
Danas grad obiluje obrazovnim ustanovama koje privlače učenike iz cele zemlje. Grad ima deset osnovnih škola (opština 27), sedam srednjih škola, jednu osnovnu i srednju školu za učenike sa smetnjama u razvoju, jednu osnovnu i srednju muzičku školu, jednu visoku školu, jedan fakultet, kao i tri đačka i jedan studentski dom.

U gradu se svake godine, krajem avgusta održava festival Dani piva na kom se koncertima najpoznatijih zvezda bivše Jugoslavije, vašarima, zabavnim parkovima i naravno, štandovima s pivom, proslavlja duga tradicija piva u Zrenjaninu. Takođe se organizuje i muzički festival Soundlovers.
U neposrednoj blizini Zrenjanina nalaze se rezervati prirode Carska bara i Rusanda, kao i Banja Rusanda u selu Melenci. Brojna lovišta takođe su od velikog značaja za lovce u Vojvodini.

Arhitektonski spomenici
• Uspenska crkva, Hram Uspenja presvete Bogorodice, „Uspenska“ ili „Varoška crkva“, jedna je od najstarijih, u celini sačuvanih građevina u Zrenjaninu. Podignuta je 1746. godine u Svetosavskoj ulici i bila je jedina crkva u Temišvarskoj eparhiji pokrivena crepom. Zahvaljujući toj činjenici, i što je bio izgrađen od cigala, hram je pošteđen velikog požara 1807. godine u kom su izgorele gotovo sve drvene kuće u gradu. Crkva je podignuta kao jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom na istoku i visokim zvonikom na zapadnoj strani. Ikonostas crkve uradio je 1815. godine srpski slikar Georgije Popović. Na ikonama su, u tri zone, predstavljene scene iz Starog i Novog zaveta. Pretpostavlja se da je Popović uradio i sedam celivajućih ikona uljanom tehnikom na drvenoj podlozi.
Od 1951. godine ove su ikone pod zaštitom Zakona o spomenicima kulture. Zidnu dekoraciju hrama izveo je 1924. godine akademski slikar i minhenski đak Aleksandar Sekulić. Presto na horu crkve posvećen je prenosu moštiju Sv. Nikole. Ikone su u rezbarenim okvirima i slične su onima na ikonostasu. Osim slikarskih radova, u hramu je sačuvan čitav niz dragocenih predmeta primenjene umetnosti — bogoslužbenih knjiga sa vrednim kožnim povezom, svešteničke odeće finog tkanja sa zlatovezom, predmeta iz oltarskog prostora namenjenih liturgijskim obredima, itd.
• Gradnulička crkva je sagrađena 1777. godine na mestu prethodne, koja se pominje 1666. godine u Katastigu manastira Pećke patrijaršije. Uz nju se vezuje manastir (postojao 1758. metoh Hilandara), u kojem je krajem XVI ili početkom XVII veka, služio i činio čudotvorstva monah Rafailo Banatski, pristigao iz Hilandara. Tokom vremena njegov grob je postao mesto hodočašća, obeležen u XVIII veku kapelom, izgrađenom uz južnu fasadu crkve. To je poligonalna građevina od opeke, malih dimenzija, pokrivena visokim piramidalnim krovom. Drvena vrata sa žlebovima koji formiraju paralelne rombove i profilisani krovni venac predstavljaju jedine dekorativne elemente. Vavedenjski hram, izveden u barokno-klasicističkom maniru, jednobrodna je građevina sa prostranom polukružnom oltarskom apsidom i plitkim pevnicama. Na istočnoj i severnoj strani poduprta je sa pet masivnih stubaca. Visoki zvonik se uzdiže nad zapadnom fasadom, kojom dominiraju četiri slepe niše i jedan prozorski otvor istog oblika, sa blago zaobljenim profilisanim lukovima iznad, zabat sa dva okulusa i portal uokviren profilisanim kamenim dovratnicima. Vertikalna podela fasada je izvršena plitkim pilastrima sa višestruko izrezanim kapitelima, dok horizontalnu naglašavaju profilisani venci u gornjoj zoni. Ikonostasnu pregradu, ukrašenu bogatim drvorezbarskim radom, oslikao je na početku 19. veka Arsa Teodorović. Carske dveri i zidne slike u naosu i oltaru delo su Steve Aleksića iz 1914.
Crkva je spomenik kulture od velikog značaja. (Izvor: Spomeničko nasleđe Srbije, Zavod za zaštitu spomenika kulture Srbije),
• Sandićeva kuća u Zrenjaninu je podignuta 1790. godine i predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od velikog značaja.
• Gradska kuća, izgrađena 1816, rekonstruisana 1887, neobarok, Đula Partoš i Eden Lehner.
• Finansijska palata, danas Narodni muzej, izgrađena 1894, neorenesansa, Ištvan Kiš.
• Pozorište, izgrađeno 1839, klasicizam, najstarija pozorišna zgrada u Srbiji.
• Sud, građen od 1906. do 1908, romantizam, Šandor Ajgner i Markus Remer.
• Katedrala, građena od 1864. do 1868, romanika, Stevan Đorđević.
• Bukovčeva palata, izgrađena 1905, neorenesansa.
• Stara „Vojvodina“, izgrađena 1886, neorenesansa, Bela Peklo.
• Gimnazija, izgrađena 1846, rekonstruisana 1937. i kasnije.
• Uspenska crkva, izgrađena 1746, barok, najstarija crkva u gradu.
• Mali most, izgrađen 1904, najstariji most u gradu.
• Most na suvom, izgrađen 1962, bez reke od 1985.
• Zgrada bivšeg logora u Zrenjaninu ima status znamenitog mesta.

Poznati Zrenjaninci:

• Đura Jakšić (1832—1878), slikar, pesnik, pripovedač
• Ivan Ivanji (1929), književnik, prevodilac, Titov tumač za nemački jezik
• Ivana Vuleta (Španović), atletičarka
• Ivan Lenđer, plivač
• Jevstatije Mihajlović Eta (1802—1888) pravnik, književnik
• Simeon Gavrilović Zorić-Nerandžić (1743—1799), general lajtant u ruskoj vojsci, „favorit” ruske carice Katarine II
• Anton Bolesni (1828—1896) sveštenik i pisac naučnih i arheoloških radova
• Milorad Vladiv (1890—1956), gradski senator (1929), trgovac, arhivist, publicist, političar
• Dragoljub Čolić arhivist, publicist
• dr Emil Gavrila (1861—1932) pravnik, pisac, političar
• Nestor Dimitrijević (1782—1856) veliki crkveno-narodni i prosvetni dobrotvor
• Jovan Ristić Bečkerečanin (1835—1910) trgovac, novinar i dramski pisac
• Toša Jovanović (1846—1892) pozorišni glumac
• Marko Jelisijić (oko 1780—posle 1814), rodom iz Futoga, učitelj, književnik i prevodilac (dva komada), pozorišni reditelj
• Teodor Popović, (1747—1807), ikonopisac
• Georgije Popović moler (1784—1847) ikonopisac
• Dimitrije Popović (1738—1796) ikonopisac
• Jeftimije Popović (1792—1876) ikonopisac
• Aleksandar Sekulić (slikar) (1877—1942) akademski slikar
• Petar Smederevac, kujundžija iz 16. veka
• Aleksandar Sandić (1836—1908) filolog, istoričar, književnik, profesor, političar, autop Ximne Svetom Savi i dopicni član mnogih akademija u inostranstvu.
• Georgije, Gerasim ot Bečkerečki, (1775—1822) monah u Sremu, filozof, književnik
• Konstantin Danil (1798 ili 1802—1873), slikar
• Todor Manojlović (1883—1968), književni kritičar i pisac
• dr Vojin Matić (1911—2000) psihijatar, osnivač dečje kliničke psihijatrije u Srbiji
• Slobodan Bursać (1941—1993), dirigent
• Borisav Atanasković (1931—1994), srpski i jugoslovenski književnik i dramski pisac za decu i odrasle, glumac u Narodnom pozorištu „Toša Jovanović“, reditelj, novinar, dramaturg dečje radio drame na srpskom jeziku i urednik dečje radio drame na srpskom, mađarskom, slovačkom, rumunskom i rusinskom jeziku u Radio Novom Sadu 1.
• Tibor Varadi, (1939), advokat i profesor, član SANU, ministar pravde 1992. g. u vladi Milana Panića
• Danilo Basta, (1945), profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu i član SANU
• Željko Lučić (1968), operski pevač
• Zvonimir Vujin (1943—2019), bokser, osvojio dve olimpijske medalje
• Vojkan Borisavljević (1947—2021), kompozitor i dirigent
• Nenad Bjeković (1947), fudbaler
• Milorad Stanulov (1953), veslač, osvojio dve olimpijske medalje
• Dejan Bodiroga (1973), košarkaš
• Vladimir Grbić (1970), odbojkaš
• Nikola Grbić (1973), odbojkaš
• Branimir Brstina (1960), glumac
• Branimir Bojić (1983), književnik
• Todor Kuljić (1949), istoričar, profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu
• Čedomir Popov (1936—2012), istoričar, akademik
• Ivan Jagodić, (1936—2010), glumac Jugoslovenskog dramskog pozorišta
• Ivan Danikov (1962—2013), književnik
• Miodrag Babić (1951), privrednik
• Miroslav Davidov (1965), doktor
• Dejan Govedarica (1969), fudbaler
• Vladimir Ivić (1977), fudbaler
• Zoran Tošić (1987), fudbaler
• Žarko Čabarkapa (1981), košarkaš
• Maja Ognjenović, odbojkašica
• Branislav Simić, rvač, nosilac olimpijskih medalja iz Tokija i Meksika
• Željko Trajković, rvač
• Tivadar Vanjek akademski slikar
• Zoran Kostić Cane, muzičar
• Nada Šargin, glumica
• Danica Vučinić, novinarka
• Olivera Kovačević, novinarka
• Goran Knežević(1957), političar, bivši gradonačelnik Zrenjanina (2004—2009; 2012), bivši Ministar poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (2012-2013) i bivši Ministar privrede (2016—2020)
• Radivoj Šajtinac, književnik
• Uglješa Šajtinac, književnik
• Filip Krčmar, istoričar
• Zvonko Ninkov, novinar
• Anđelko Stojanov (1938—2002) sveštenik, obnovitelj Ruske crkve u Zrenjaninu
• Ivan Pančić (1945), fotograf i hroničar grada

Počasni građani
• Jokai Mor (1825—1904)
• Mihajlo Pupin (1854—1935)
• Eduard Erio (1872—1957)
• Petar Živković (1879—1947)
• Milan Stojadinović (1888—1961)
• Josip Broz Tito (1892—1980)
• Jovan Veselinov Žarko (1906—1982)
• Dragoslav Avramović (1919—2001)

Rezervišite smeštaj

Pogledajte Video

Pogledajte Galeriju Slika